________________
* सरल-सुगम-विवेचनसमन्वितः * (३१) तथा च तत्रैव-"इयं सप्तभङ्गी प्रतिभङ्गं सकलादेशस्वभावा विकलादेशस्वभावा च ॥४३॥ प्रमाणप्रतिपन्नानन्तधर्मात्मकवस्तुनः कालादिभिरभेदवृत्तिप्राधान्याद
+ ગુણસૌમ્યા+ આ જ વાત પ્રમાણનયતત્તાલોકમાં કહી છે -
“પ્રતિપર્યાયં = પ્રત્યેક પર્યાયની અપેક્ષાએ પ્રતિપાદ્ય = શ્રોતાઓના પર્વનુયો1 = પ્રશ્નો સાત જ સંભવે છે અને તેથી ભાંગાઓ સાત જ થાય.” (૪-૩૯)
ક સમભંગીના બે પ્રકાર ક (૩૧) આ સપ્તભંગી સંબંધી એકેક ભાંગો (સાતે ભાંગા) સકલાદેશસ્વભાવવાળા અને વિકલાદેશ સ્વભાવવાળા છે.
આ વિશે પ્રમાણનયતત્તાલોકમાં જણાવ્યું છે કે –
આ સપ્તભંગી ભાંગે-ભાંગે (૧) સકલાદેશસ્વભાવવાળી, અને (૨) વિકલાદેશસ્વભાવવાળી છે.. (૪-૪૩)
(૧) પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણોથી જાણેલા એવા અનંત ધર્મવાળી વસ્તુનું, કાળાદિ (આઠ) દ્વારા વડે અભેદવૃત્તિની પ્રધાનતા દ્વારા અથવા અભેદ ઉપચાર દ્વારા એકીસાથે પ્રતિપાદન કરનારું જે વચન, તે ‘સકલાદેશ” કહેવાય છે. (૪-૪૪)
(૨) સકલાદેશથી વિપરીત જે છે, તે વિકલાદેશ” કહેવાય. અર્થાત્ નય વડે જાણેલા ધર્મવાળી વસ્તુનું, કાળાદિ (આઠ) તારો વડે ભેદવૃત્તિની પ્રધાનતા દ્વારા અથવા ભેદ ઉપચાર દ્વારા એકીસાથે પ્રતિપાદન કરનારું જે વચન, તે ‘વિકલાદેશ' કહેવાય છે. (૪-૪૫).
* (૧) સકલાદેશ - પ્રમાણસમભંગી જ
કે (૨) વિકલાદેશ - નયસમભંગી જેલ વિસ્તૃત વિવેચનઃ
આ ઘટ-પટાદિ કોઇપણ વસ્તુઓ અનંતધર્માત્મક છે, તેમાં પણ પરસ્પર વિરોધી દેખાતા અને અપેક્ષાવિશેષથી અવિરોધીપણે રહેનારા એવા બે બે ધર્મોના અનંત જોડકાં છે. જેમ કે નિત્યાનિત્ય, અસ્તિ-નાસ્તિ, ભિન્નભિન્ન વગેરે...
१. प्रतिपर्यायं प्रतिपाद्यपर्यनुयोगानां सप्तानामेव सम्भवात् ।।४-३९॥ तेषामपि सप्तत्वं सप्तविधतज्जिज्ञासानियमात् ॥४
४०।। तस्या अपि सप्तविधत्वं सप्तधैव तत्सन्देहसमुत्पादात् (४-४१।। तस्यापि सप्तप्रकारकत्वनियमः स्वगोचरवस्तुधर्माणां सप्तविधत्वस्यैवोपपत्तेः ॥४-४२।।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
