________________
* सप्तभङ्गीनयप्रदीपः (५८) पर्याया अपि स्वभाव-विभावाभ्यां द्रव्य-गुणाभ्यां च चतुर्भेदाः । तथाहिस्वभावद्रव्यव्यञ्जनपर्यायाश्चरमशरीरात् किंचिन्यूनसिद्धपर्यायाः १ । स्वभावगुणव्यञ्जन
+ ગુણસૌમ્યા+ આ બધા પર્યાયો હંમેશાં આત્માની સાથે રહે છે, એટલે તેઓને ગુણ કહેવાય છે.
(૨) આત્માદિ દ્રવ્યમાં ક્રમસર આવનારા જે ધર્મો, તે પર્યાય' કહેવાય. જેમકે સુખ, દુઃખ વગેરે ધર્મો. આ ધર્મો ક્રમશઃ ઉત્પન્ન-નાશ થયા કરતા હોવાથી, તેઓને પર્યાય કહેવાય. (૫૮) હવે ગ્રંથકારશ્રી ત્રીજી રીતે પર્યાયોના ભેદો જણાવે છે -
* ત્રીજી રીતે પચચોના ભેદો જે ભાવાર્થઃ પર્યાયો પણ સ્વભાવદ્રવ્ય, સ્વભાવગુણ, વિભાવદ્રવ્ય અને વિભાવગુણના ભેદે ચાર પ્રકારે છે. તે આ પ્રમાણે - (૧) ચરમશરીરથી કંઇક ન્યૂન સિદ્ધપર્યાયો તે સ્વભાવદ્રવ્યવ્યંજનપર્યાય. (૨) સ્વભાવગુણવ્યંજનપર્યાયો. જેમકે જીવના અનંત ચતુષ્ટયરૂપ. (૩) વિભાવદ્રવ્યવ્યંજનપર્યાયો મનુષ્યગત્યાદિરૂપ સમજવા. અને (૪) વિભાવગુણવ્યંજનપર્યાયો મતિજ્ઞાન આદિરૂપલેવા.
વિવેચનઃ પર્યાયના બે પ્રકાર છેઃ (૧) વ્યંજનપર્યાય, અને (૨) અર્થપર્યાય..
(૧) જે પર્યાય દ્રવ્યની સાથે અનુસરણ પામનારો હોય, દીર્ઘકાળવર્તી હોય, તે વ્યંજનપર્યાય સમજવો. જેમકે ઘટમાં રહેલો મૃત્મયત્વરૂપ પર્યાય. આ પર્યાય સ્થાસ-કોશ-કુશૂલાદિ અવસ્થાઓમાં માટીદ્રવ્યની સાથે અનુસરનારો, દીર્ઘકાળવર્તી છે. એટલે આ વ્યંજનપર્યાય કહેવાય.
(૨) જે પર્યાય માત્ર વર્તમાનકાળવર્તી જ હોય ને અત્યંત સૂક્ષ્મ હોય, તે અર્થપર્યાય સમજવો. જેમકે ઘટનો તત્ક્ષણવર્તી મૃત્મયત્વપર્યાય. આ પર્યાય દરેક ક્ષણે બદલાય છે, પ્રથમક્ષણવિશિષ્ટ જે મૃત્મયત્વપર્યાય, તે બીજી ક્ષણે નથી. (કારણ કે માટીના કેટલાક કણો બીજી ક્ષણે બદલાઈ ગયા છે એટલે પહેલા ક્ષણ જેવો જ પર્યાય બીજી ક્ષણે ન રહે.) અને બીજી ક્ષણનો પર્યાય ત્રીજી ક્ષણે ન રહે. આમ વર્તમાનકાલીન તત્તત્ક્ષણવિશિષ્ટ જે સૂક્ષ્મપર્યાય, તે અર્થપર્યાય.
પ્રસ્તુતમાં જીવ અને પુદ્ગલને લઇને વ્યંજનપર્યાયના ભેદો જણાવે છે. તે જ રીતે અર્થપર્યાયના ભેદો પણ ઉપલક્ષણથી સમજી લેવા. (અહીં જણાવ્યા નથી.)
હવે સૌ પ્રથમ આત્માને લઇને વ્યંજનપર્યાયના ચાર ભેદો જણાવે છે : (૧) : સ્વભાવદ્રવ્યવ્યંજનપર્યાય, (૨) સ્વભાવગુણવ્યંજનપર્યાય, (૩) વિભાવદ્રવ્યવ્યંજનપર્યાય, અને (૪) વિભાવગુણવ્યંજનપર્યાય. હવે આ ચારેયનું સ્વરૂપ ક્રમશઃ ઉદાહરણ સાથે જોઇએ -
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org