Page Text
________________
गुर्जरविवेचनसमन्वितः –
ઉત્તરપક્ષ ઃ તમારી આ વાત પણ બરાબર નથી, કારણ કે વર્તમાનકાલીન સ્વલક્ષણના અનુભવથી થયેલા સંસ્કાર દ્વારા, ભૂતકાલીન સંસ્કારમાં વિશેષનું આધાન થાય એવું સિદ્ધ થતું નથી. તેનું (=સિદ્ધ ન થવાનું) કારણ એ કે, ૫૨માર્થથી વર્તમાનકાલીન સંસ્કાર દ્વારા ભૂતકાલીન સંસ્કાર પર ઉપકાર થતો નથી. જુઓ –
५३
વર્તમાનકાલીન સંસ્કાર, ભૂતકાળમાં ઉત્પન્ન થયેલા વિકલ્પથી આહિત (=જ્ઞાનપરંપરામાં આધાન પામેલા) કેવા સંસ્કાર પર ઉપકાર કરે ? (અર્થાત્ વર્તમાનકાલીન સંસ્કાર જેના પર ઉપકાર કરે છે, તે ભૂતકાલીન સંસ્કાર કેવો છે ?) (૧) અનુત્પન્ન, (૨) ઉત્પન્ન, કે (૩) નિરુદ્ધ ? આ ત્રણેમાંથી એકે વિકલ્પો ઘટતા નથી. તે આ પ્રમાણે –
X
न तावदनुत्पन्नस्य, तस्यैवासत्त्वाद्, असतश्चोपकाराकरणात्; नाप्युत्पन्नस्य, तस्यानाधेयातिशयत्वात्, अतिशयाधानमन्तरेण चोपकाराभावाद्, अतिशयाधाने च तदन्यत्वप्रसङ्गात् । द्वाभ्यामप्येकीभूय तदन्यकरणमेवातिशयाधानं, स एवोपकारः, इति चेत् ? न, उपादानकारणविशेषाधानमन्तरेण ततः कार्यविशेषासिद्धेः । न चैककालभाविनाऽन्यतो भवतोऽन्यत एव भवतातिशयाधानं युज्यते, तन्निबन्धनस्य तत्कृतविशेषासिद्धेः, तदभ्युपगमे च तत्राप्ययमेव वृत्तान्तः, इति यत्किञ्चिदेतत् एवं निबन्धनपरम्परायामपि वाच्यम्, इति । नापि निरुद्धस्य, तस्यैवाविद्यमानत्वात्, असतश्चोपकारकरणायोगाद् अभ्युपगमे चातिप्रसङ्गात् । अतः साधुत्वं 'हेत्वयोगात्' इति । क्षणिकैकान्तपक्षे च फलभावानुपपत्तेः, इति एतच्च वक्ष्यामः ।।
1
• પ્રવેશરશ્મિ :
ભાવાર્થ : (૧) અનુત્પન્ન પર તો ઉપકાર ન મનાય, કારણ કે તે પોતે જ અસત્ છે અને અસત્ પર ઉપકાર કરી શકાય નહીં. (૨) ઉત્પન્ન પર પણ ઉપકાર ન મનાય, કારણ કે તેમાં અતિશયનું આધાન થઈ શકતું નથી અને અતિશયના આધાન વિના ઉપકાર ન થાય અને અતિશયનું આધાન માનો, તો તે અતિશય અથવા વસ્તુને જુદા માનવાનો પ્રસંગ આવે. પૂર્વપક્ષ ઃ બંને દ્વારા ભેગા મળીને અન્યને કરવું એ જ અતિશયનું આધાન છે, તે જ ઉપકાર છે. ઉત્તરપક્ષ ઃ તેવું નથી, કારણ કે ઉપાદાન કારણમાં વિશેષના આધાન વિના તેમનાથી કાર્યવિશેષનું થવું સિદ્ધ નથી. વળી, બીજા ( અન્વતો ભવત: ) હેતુથી થનારામાં, (જાતમાવિના) એકકાલીન પણ (અન્વત વ મવતા) બીજા હેતુથી થનારા વડે અતિશયનું આધાન થઈ શકતું નથી, કારણ કે તેના કારણમાં બીજાના કારણ દ્વારા વિશેષ થવો સિદ્ધ નથી અને જો થાય એમ કહો, તો ત્યાં પણ ફરી આ જ વૃત્તાન્ત લાગુ પડે, એ રીતે તો સંપૂર્ણ કારણ પરંપરામાં પણ (અતિશયનું આધાન) કહેવું પડે. એટલે આ વાત અસાર જણાય છે. (૩) નિરુદ્ધ (નષ્ટ) પર પણ ઉપકાર ન મનાય, કારણ કે તે જ વિદ્યમાન નથી અને અસત્ પર ઉપકાર કરી શકાય નહીં અને માનો તો અતિપ્રસંગ આવે. એટલે ‘હેતુ ઘટે નહીં’ એ કથન બરાબર જ છે અને ક્ષણિક એકાંતમતે ફળભાવ પણ ઘટતો નથી, એ અમે આગળ કહીશું.
જ
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004057 |
| Book Title | Anekantvada pravesh |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Bhavyasundarvijay |
| Publisher | Jingun Aradhak Trust |
| Publication Year | 2013 |
| Total Pages | 240 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 6 MB |