Page Text
________________
३०
अनेकान्तवादप्रवेशः
પદ્રવ્યાદિરૂપે સત્ થઈ જાય.) અને એટલે તો તેનું પોતાનું માટીસ્વરૂપ શ્રુત થઈ જતાં (અર્થાત્ સ્વદ્રવ્યાદિરૂપે અસત્ થઈ જતાં) એ ઘડાના સ્વરૂપની જ હાનિ થાય !
જ વસ્તુ દ્રવ્યાદિ ચારે રૂપ છે ઘડાદિ વસ્તુઓ માત્ર દ્રવ્યરૂપ, ક્ષેત્રરૂપ, કાળરૂપ કે ભાવરૂપ નથી, પણ દ્રવ્યાદિ ચારે રૂપ છે, કારણ કે દ્રવ્યાદિ ચારે વિના તેઓનું અસ્તિત્વ જ સંગત ન થાય. તે આ પ્રમાણે –
(૨) ઘડો જે ક્ષેત્રમાં રહે છે, તે ક્ષેત્રમાં આધારતા આવે છે અને ઘડામાં આધેયતા આવે છે. આધારક્ષેત્રનિરૂપિત આધેયતા વિના ઘડાનું અસ્તિત્વ ન હોય, (૩) ઘડો જેટલો કાળ રહે તે તેની સ્થિતિ, તે સ્થિતિકાળમાં ભાવિતા= રહેવાપણું વિના ઘટ ન હોય, અને (૪) કૃષ્ણાદિ વર્ણથી શૂન્ય ઘટ કદી ન હોય.
એ પરથી ફલિત થાય કે, ક્ષેત્રાદિરૂપ વિના માત્ર દ્રવ્યરૂપ ઘડો કદી હોતો નથી.
જો ઘડાને માત્ર માટીદ્રવ્યરૂપ જ માનો અને ક્ષેત્રાદિરૂપ ન માનો, તો ઘડાનું સ્વરૂપ જ સંગત ન થાય, અર્થાત્ ઘડો પોતાના સ્વરૂપને જ પ્રાપ્ત ન કરી શકે.
એ રીતે ઘડાને માત્ર ક્ષેત્રાદિરૂપ જ માનો અને દ્રવ્યાદિરૂપ ન માનો, તો પણ ક્ષેત્રાદિરૂપ ઘડાનું સ્વરૂપ અસંગત જ રહે. કારણ કે, એકબીજાથી અનનુવિદ્ધ એવા માત્ર પાર્થિવદ્રવ્યત્વ, ઇહત્યત્વ વગેરે મળતાં જ નથી.
એટલે હકીકતમાં વિવિક્ત દ્રવ્યાદિ હોતા જ નથી. કદાચ વિવિક્ત દ્રવ્યાદિ હોય તો; અર્થાત્ ઘટમાં રહેલ દ્રવ્યત્યાદિ જુદા જુદા હોઈ શકતા હોય અને તેથી ઘટ પણ અન્યતમ-દ્રવ્યવાદિરૂપ હોઈ શકતો હોય, તો પછી તે વિવિક્ત એવા દ્રવ્યત્વાદિ દ્રવ્યત્યાદિની બુદ્ધિના જ કારણ બને, “પટ' એવી બુદ્ધિના નહીં. ‘ધ:' એવી બુદ્ધિ તો જયાં દ્રવ્યાદિ ચારે પરસ્પર અનુવિદ્ધ હોય ત્યાં જ થાય.
એટલે ઘડાને માત્ર દ્રવ્યાદિરૂપ નહીં, પણ દ્રવ્યાદિ ચારે રૂપ માનવા જોઈએ, તે વિના ઘડાનું સ્વરૂપ ઉપપન્ન થાય નહીં.
અને વળી દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ તો ઘટના પરિણામરૂપ છે. એટલે જો એ ચારમાંથી એકને પણ તેના પરિણામ તરીકે નહીં માનો, અર્થાત્ ઘડાને માત્ર દ્રવ્યાદિ પરિણામવાળો માનો અને ક્ષેત્રપરિણામવાળો ન માનો (એમ કાળાદિમાં પણ સમજવું) તો તો ઘડાનો અભાવ થવાનો પ્રસંગ આવે ! (કારણ કે પરિણામવિહોણી વસ્તુ સત્ ન હોય.)
સાર : એટલે ઘટાદિ તમામ વસ્તુઓ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ એમ ચારે રૂપ છે.
स्यादेतत्, स्वद्रव्यसत्त्वमेव परद्रव्यासत्त्वम्, स्वक्षेत्रसत्त्वमेव परक्षेत्रासत्त्वम्, एवं स्वकालसत्त्वमेव परकालासत्त्वम्, एवं स्वभावसत्त्वमेव च परभावासत्त्वम् इति । तथा च-घटवस्तुनः पार्थिवद्रव्यसत्त्वमेवाबादिद्रव्यासत्त्वम्, तथेहक्षेत्रसत्त्वमेव पाटलिपुत्रकाद्यसत्त्वम्,
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004057 |
| Book Title | Anekantvada pravesh |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Bhavyasundarvijay |
| Publisher | Jingun Aradhak Trust |
| Publication Year | 2013 |
| Total Pages | 240 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 6 MB |