Anekantvada pravesh

SR No.: 004057
Original Sutra Author: N/A
Author: Bhavyasundarvijay
Publisher: Jingun Aradhak Trust
Publication Year: 2013
Total Pages: 240
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 6 MB

Page 39

अनेकान्तवादप्रवेशः
સ્વભાવથી પણ ધર્મ-ધર્મીના ભેદભેદની કલ્પના યુક્ત નથી, કારણ કે અહીં પણ પૂર્વોક્ત દોષનું ઉલ્લંઘન નથી થતું.
વિવેચનઃ તમારે ધર્મ-ધર્મીનો ધર્મ-ધર્મિવેન ભેદ માનવો છે, પણ તેવું ત્યારે મનાય કે જ્યારે બંનેનો સ્વભાવ જુદો જુદો હોય... જો સ્વભાવભેદ ન હોય, તો તેઓનો ધર્મ-ધર્મિવેન ભેદ પણ ન થાય. તે આ પ્રમાણે –
(૧) જે સ્વભાવ ધર્મનો છે, તે જ સ્વભાવ ધર્મીનો હોય, તો ધર્મના સ્વભાવથી જેમ ધર્મનું સ્વરૂપ અભિન્ન છે, તેમ ધર્મા પણ અભિન્ન થઈ જાય અને તો ધર્મી ધર્મરૂપ જ બની જાય... અથવા તો (૨) બંનેનો એકસ્વભાવ હોવામાં, જેમ ધર્મીના સ્વભાવથી ધર્મીનું સ્વરૂપ અભિન્ન છે, તેમ ધર્મ પણ અભિન્ન થઈ જાય અને તો માત્ર ધર્મી જ શેષ રહે !
એટલે ધર્મ-ધર્મી વચ્ચે ભેદ માનવા સ્વભાવભેદ પણ માનવો જ રહ્યો, નહીંતર તો બંનેનો સ્વભાવ અભિન્ન થતાં તે બેની ભિન્નતા જ ન રહે... અને એટલે જો સ્વભાવભેદ માનો, તો ધર્મધર્મીનો અભેદ શી રીતે સંગત થાય ?
પૂર્વપક્ષઃ સ્વભાવથી જ તે બેનો ભેદ-અભેદ માની લઈએ તો? (તો તો ભેદભેદ ઘટી જાય ને ?)
ઉત્તરપક્ષ: પણ તેવું ન મનાય, કારણ કે એવું માનવામાં પણ પૂર્વોક્ત દોષ અકબંધ જ રહે છે, અર્થાત્ “જે આકારે ભેદ હોય તે આકારે તો ભેદ જ હોવાનો, અભેદ શી રીતે ? જે આકારે અભેદ હોય તે આકારે અભેદ જ હોવાનો, ભેદ શી રીતે?..” એ બધા દોષો અહીં પણ લાગુ પડશે.
એટલે ભેદભેદ માનવારૂપ ત્રીજો વિકલ્પ પણ સંગત નથી, એવું ફલિત થયું. આ વિશે કહ્યું છે કે –
भेदो वा स्यादभेदो वा द्वयं वा धर्मधर्मिणोः । भेदे नैकमनेकं स्यादभेदेऽपि न युज्यते ।।१।। द्वयपक्षोऽपि चायुक्तो विकल्पानुपपत्तितः । तेनानेकान्तवादोयमज्ञैः समुपकल्पितः ।।२।।
– પ્રવેશરશ્મિ - ભાવાર્થ : ધર્મ-ધર્મીનો ભેદ હોય, અભેદ હોય કે ભેદભેદ? ભેદમાં એક અનેકરૂપ ન બને, અભેદમાં પણ તે યોગ્ય નથી.. અને વિકલ્પોની અનુપપત્તિને કારણે ભેદભેદ પણ અયુક્ત છે. તેથી આ અનેકાંતવાદ અજ્ઞાનીઓ વડે કલ્પાયો છે.
વિવેચનઃ ધર્મ અને ધર્મો વચ્ચે શું છે? (૧) ભેદ, (૨) અભેદ, કે (૩) ભેદભેદ? (૧)