Page Text
________________
गुर्जरविवेचनसमन्वितः
આવા વક્તા-શ્રોતાની પ્રક્રિયા વિશે, અવિતથ શબ્દાર્થના વ્યવહારને જાણનારા, અનલ્પ (=વિપુલ) બુદ્ધિરૂપી ધનવાળા પૂર્વાચાર્યોએ ‘તૈમિરિકદ્રયના દ્વિચન્દ્રપ્રતિપાદનનો ન્યાય’ બતાવેલ છે. તિમિરોગવાળા બે વ્યક્તિ ભેગા થયા... એક કહે કે - ‘જુઓ-જુઓ; આકાશમાં બે ચન્દ્ર દેખાય છે !' તો બીજો પણ કહે કે હા ! ખરેખર બે ચન્દ્ર દેખાય છે' પણ વાસ્તવમાં બે ચન્દ્ર હોતા જ નથી. માત્ર બુદ્ધિમાં તેવો પ્રતિભાસ થાય છે.
-
१४३
તેમ વક્તા-શ્રોતા પણ ખરેખર તો પોતાના અવભાસને જ કહે છે, પણ તિમિર રોગરૂપ ભ્રાન્તિબીજની જેમ અનાદિવાસનાપ્રબોધરૂપ ભ્રાન્તિબીજ બંનેમાં તુલ્ય હોવાથી તેઓને બાહ્યાર્થ કહ્યાનું અભિમાન થાય છે.
-
આ જ વાત, પ્રમાણવાર્તિકને અનુસરી શુભગુપ્તે કહી છે
“(૧) શ્રોતા-વક્તા બંનેને, વિકલ્પજ્ઞાનમાં સ્વલક્ષણથી ભિન્ન સામાન્યાકાર ભાસે છે. હવે જો તે ઘટાદિ સ્વલક્ષણો વિદ્યમાન હોય, તો - વાસનાને કારણે - સ્વલક્ષણની સાથે સામાન્યાકારના એકત્વનો અધ્યવસાય થવાથી, સ્વલક્ષણને બદલે સામાન્યાકારમાં સંકેત થાય છે.
(૨) તે ધ્વનિ (શબ્દ) જેવા વતૃવિકલ્પથી ઉત્પન્ન થયો હોય, તેવા જ શ્રોતૃવિકલ્પનું કારણ બને છે, અને એટલા અંશે જ તેઓની સંકેતની વ્યવસ્થા મનાય છે.
(૩) સંકેત્ય (જેને સંકેત કરવાનો છે તે) પુરુષ ‘આ શું છે ? (આ પદાર્થ શું કહેવાય)' એવો વિકલ્પ અને સંકેતક (સંકેત કરનાર) પુરુષ ‘આ આ પ્રમાણે છે (આ પદાર્થ આ નામથી કહેવાય)' એવો વિકલ્પ જ્યાં સુધી ન કરે, ત્યાં સુધી સંકેતનો જન્મ થવો, અર્થાત્ સંકેત થવો અશક્ય છે.*
આનો પરમાર્થ એ જણાય છે કે, શબ્દથી વક્તા-શ્રોતાને સમાનવિકલ્પોત્પત્તિ તે સંકેત છે. હવે નાળિયેરદ્વીપવાસીને પનસાદિ શબ્દથી સમાનવિકલ્પોત્પિત્તિ નથી થતી; તેથી કહે છે કે એ સંકેત ક્યારે ઉત્પન્ન થાય ? કે જ્યારે (૧) સંકેત્યને પ્રશ્ન થાય કે ‘આ શું છે ?’ અને (૨) સંકેતક જવાબ આપે કે ‘આ પનસ છે'... પછી જ સંકેતનો જન્મ થાય (સમાનવિકલ્પોત્પત્તિ થાય.)
એ જ વાત આગળના શ્લોકમાં કહે છે
(૪) તેન=સંકેતથી, વક્ત-શ્રોતૃ બંનેને અપોહ્ય અર્થની અપેક્ષાએ એકવિષયક - સમાનાકાર બુદ્ધિ થાય છે. (અર્થાત્ અઘટ વ્યાવૃત્તિરૂપે સમાનાકાર બુદ્ધિ અને અધટાપોહ તેનો વિષય...) બાકી શબ્દનો વિષય બાહ્ય-અર્થ નથી.
આશય એ કે, સમાનવિકલ્પજનકત્વશક્તિરૂપ સંકેતથી, શબ્દ દ્વારા સમાન વિકલ્પ ઉત્પન્ન થાય છે, હવે તે ભલે એકવિષયક છે, પણ વાસ્તવમાં શબ્દથી વાચ્ય વસ્તુ નથી, પણ વિકલ્પ જ છે.
* સંકેત વિકલ્પમાં થાય, અર્થમાં નહીં એ સિદ્ધ કરી રહ્યા છે. જ્યાં સુધી વિકલ્પ નથી, ત્યાં સુધી સંકેત નથી (અર્થ તો હતો જ) તે બતાવે છે કે સંકેત વિકલ્પમાં જ થાય છે.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004057 |
| Book Title | Anekantvada pravesh |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Bhavyasundarvijay |
| Publisher | Jingun Aradhak Trust |
| Publication Year | 2013 |
| Total Pages | 240 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 6 MB |