Anekantvada pravesh

SR No.: 004057
Original Sutra Author: N/A
Author: Bhavyasundarvijay
Publisher: Jingun Aradhak Trust
Publication Year: 2013
Total Pages: 240
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 6 MB

Page 173

१४२
अनेकान्तवादप्रवेशः
स्वबुद्धिप्रतिभासस्य संवित्तावपि जायते । बहिरर्थग्रहे मानस्तुल्यतैमिरबुद्धिवत् ।।५।।
एतदप्ययुक्तम्, क्वचिद् वक्तृविकल्पसदृशश्रोतृविकल्पासम्भवाद्, एकान्तक्षणिकवादिनो जन्यजनकभावानुपपत्तेश्च; इति वक्ष्यामः ।
- પ્રવેશરશ્મિ :
ભાવાર્થ : પૂર્વપક્ષ : શબ્દ તે વિકલ્પથી ઉત્પન્ન થાય છે અને વિકલ્પનું કારણ છે, કહ્યું છે કે – શબ્દો વિકલ્પથી થાય અને વિકલ્પો શબ્દથી થાય’ તેથી આ શબ્દ, જેવા વતૃવિકલ્પથી ઉત્પન્ન થાય, તેવા જ શ્રોતૃવિકલ્પને ઉત્પન્ન કરે છે, આટલાં અંશે જ સંકેત કહેવાય છે બાકી શૃંગગ્રાહિકાથી આંગળી ચીંધીને સંકેત નથી કરાતો. આ વિશે શબ્દાર્થના વ્યવહારનું યથાર્થ જ્ઞાન ધરાવનાર અનલ્પ બુદ્ધિરૂપી ધનવાળા વિદ્વાનોએ ‘બે તૈમિરિકનું દ્વિચન્દ્રનું પ્રતિપાદન કરવારૂપ' ન્યાય કહ્યો છે. કહ્યું છે કે રૂપાન્તર... (આ પાંચ શ્લોકનો ભાવાર્થ, વિવેચન મુજબ સમજવો.) ઉત્તરપક્ષ : આ પણ અયુક્ત છે, કારણ કે ક્યાંક વક્ત્રવિકલ્પને સદેશ શ્રોતૃવિકલ્પનો સંભવ નથી. અને એકાંત ક્ષણિકવાદિમતે જન્ય-જનકભાવ પણ ઉપપન્ન નથી, એ અમે આગળ કહીશું.
* સંકેતસમર્થક બૌદ્ધપૂર્વપક્ષ છે
વિવેચન બૌદ્ધ : શબ્દ તે (૧)વિકલ્પથી જન્ય છે, અને (૨) વિકલ્પનું કારણ છે. આવું જ ભદત્તદિને કહ્યું છે :
“વિકલ્પયોનિવાળા (=વિકલ્પથી ઉત્પન્ન થનારા) શબ્દો છે અને શબ્દયોનિવાળા (=શબ્દથી ઉત્પન્ન થનારા) વિકલ્પો છે.”
આ વાતને લઈને પ્રસ્તુતમાં અમારે એ કહેવું છે કે, ઘટશબ્દ તે જેવા વતૃવિકલ્પથી ઉત્પન્ન થાય, તેવા જ શ્રોતૃવિકલ્પને ઉત્પન્ન કરે છે.
તાત્પર્ય એ કે, ‘આ અઘટ નથી - આ અઘટ નથી' - એમ વક્તાને જો અઘટના અપોહનો (=વ્યવચ્છેદનો) વિકલ્પ હોય, તો તે વિકલ્પને કારણે વક્તા ‘ઘટ' શબ્દનો જ ઉચ્ચાર કરે અને એ ઘટશબ્દ પણ પોતાના કારણ જેવા જ કાર્યરૂપ વિકલ્પને ઉત્પન્ન કરે, અર્થાત્ આ શબ્દ શ્રોતામાં પણ એવો જ વિકલ્પ ઉત્પન્ન કરે કે જેથી શ્રોતાને પણ ‘આ અઘટ નથી—આ અઘટ નથી' એમ અઘટના અપોહનો જ પ્રતિભાસ થાય. જેમ બીજની સમાન જ અંકુરો ઉત્પન્ન થાય. તેમ શબ્દથી વક્તૃવિકલ્પની સમાન જ શ્રોતૃવિકલ્પ ઉત્પન્ન થાય.
આમ શ્રોતાને શબ્દથી વક્તા જેવો જ વિકલ્પ થવો એટલા અંશમાં જ શબ્દમાં સંકેત છે, એમ કહેવાય છે, બાકી કંઈ ‘આ વિકલ્પને ઘટ કહેવાય' એમ એકેક વિકલ્પમાં સંકેત કરાતો નથી (કે જેથી તમે કહેલી આપત્તિઓ ‘સંકેત ન કરી શકાય...' વગેરે આવી શકે... અહીં શૃંગગ્રાહિકાનો અર્થ છે - આંગળી ચીંધીને એકેક વિકલ્પને બતાવવું.)