Siddhi Vinischay Tika Part 02

SR No.: 004039
Original Sutra Author: N/A
Author: Anantviryacharya
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Publication Year: 1959
Total Pages: 456
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 11 MB

Page 207

५६०.
सिद्धिविनिश्चयटीकायाम् [ ८ सर्वशसिद्धिः मानगुणग्रहणेऽपि तत्सम्बन्धिताप्रतीतिः न स्यात् ] । स्यापिकिन्नेवि (सापि अन्यैवेति) चेत् ; कथं तस्य ? सम्बन्धाच्चेत् ; अन्या तत्सम्बन्धिता पुनरपि अन्या पुनरपि अन्या इत्यनवस्था । ततो दृश्येतरात्मकम् एकं युक्तम् ।
'तत्रैव युक्त' तत्रैव युक्त्यन्तरमाह-प्रत्यक्ष इत्यादि । प्रत्यक्षः स्वभावो यस्य शब्दादेः ५ तस्यैव, नान्यस्य धर्मिणोऽसिद्धेः अनुमेयतोपपत्तेश्च 'दृश्यादृश्यादि' इत्यादिना सम्बन्धः ।
ननु तत्स्वभावस्य किमनुमेयवयेनिवेद (यत्वेनेति चेत् ; अ)वाह-कथञ्चित् शब्दादिरूपेण न क्षणक्षयादिरूपेण तत्स्वभावस्य तदनुमानवैफल्यापत्तेः । अनिश्चितनिश्चया[ऽभावा]न्नेति चेत् ; स एव दोषः-उभयरूपता इति । समारोपव्यवच्छेदोऽपि विहितोत्तर[:] ।
ननु दृश्यस्वभावकाले अन्यस्यादर्शने कथं तयोरेकत्वम् श्रुतो ("च्युतो) त्पन्नपदार्थान्तरवदिति १० चेत् ? अत्राह-नहि इत्यादि । कुतः ? इत्यत्राह-संवित्ति (त्तेः) इत्यादि । न केवलं वहिन्न
शब्दाधि (बहिःशब्दादे) रपि तु [संवित्तरपिज्ञानमात्रस्यापि अभावप्रसङ्गात् । क्षणिकत्वोत्तरकार्यजनकत्वाप्रतिभास (से)सर्वाप्रतिभासनात् , सर्वस्य विभ्रममात्रे समवेसान (समावेशात् न) किञ्चित् कचित् शक्तम् । एव (एव) दृश्य[त्वादृश्यत्व] विरुद्धधर्माध्यासेन[४३७ ख]असत्त्वाद्
अन्यस्याप्रतिभासेनासत्त्वात् नैकस्य दृश्येतररूपतेति चेत् ; अत्राह-तन्मिथ्र्यकान्त इत्यादि । १५ तत् संवित्तिमात्रमपि मिथ्येति पेर्यम्(योऽयम्) एकान्ताभिनिवेशः तत्त्वतः (तद्वन्तः)स्वग (सुग)
तादयो गृह्यन्ते । शेषं सुगमम् । किंच इत्यादिना दोषान्तरमाह-तत्रोत्तरं नु(उत्तरत्र) सुगतस्य निषेत्स्यमानत्वात् । वैशेषिकादि (दि)निराकुर्वन्नाह-ससं(सत्सं)प्रयोग[ज]त्वेन इत्यादि ।
[सत्सम्प्रयोगजत्वेन विरुद्धा सकलज्ञता।
प्रोगसकलज्ञस्य कुतः पश्चान्नित्यस्य साऽन्यतः ॥२१॥
आत्मेन्द्रियमनोऽर्थसन्निकर्षात् कथं निरवशेषज्ञानम् ? सत्यपि तपःप्रभावे इन्द्रियाणां सम्प्रयोगानतिक्रमात् नियतविषयत्वात् । अणोर्मनसोऽदृष्टवशात् बहिरर्थसन्निकर्षवैशद्यकल्पनायाम् युगपज्ज्ञानानुत्पत्तिर्मनसो लिङ्गं न भवेत् ।]
___ ननु नित्यमपि तस्य ज्ञानमस्ति, तेन किं सा[5]विरुद्धा येन तदत्र दूषयितुं नाशयते ? २५ नो चेत् ; तत्तर्हि तदाशङ्कनीयम् । अथ ईश्वरनिराकरणे तन्निरस्तमिति नाशक्यते ; तर्हि
क्षणिकनिरंशवस्तुनिषेधेन "अन्यस्यापि निषेधात्तदपि नाशङ्कनीयम् । प्रपञ्चार्थमिति चेत् ; नित्यमपि तथैव इति चेत् ; न ; तदभावात्" । सतो हि भावस्य धर्मचिन्ता नासतः । तदभावः
. (१) गुणसम्बन्धितापि । (२) 'तत्रैव युक्त' इति व्यर्थ पुनलिखितम् । (३) अन्यथा क्षणक्षयानुमानवैयर्थ्य स्यादिति भावः। (४) विनष्ट । (५) क्षणिकत्वं च उत्तरकार्यजनकत्वं च तयोरप्रतिभासे । (६) “युगपज्ज्ञानानुत्पत्तिर्मनसो लिङ्गम् ।"-न्यायसू० १।१।१६ । (७) ईश्वरस्य, वैशेषिकस्य वा । (८) सकलज्ञता । (९) विरुद्धा चेत् । (१०) सुगतज्ञानस्यापि । (११) नित्यज्ञानाऽभावात् । ।