________________
( ११२) ज्ञान ज्या पदार्थाला पाहिले असतां होतें तो पदार्थ नित्य समजावा. जसे ज्या देवदत्ताला मी लहानपणी जाणले होते त्याच देवदत्ताला मी आता मोठा-तरुम झालेला पहात आहे. असे सान झाले ह्मणजे त्या पदार्थातील नित्यत्व धर्माचे ज्ञान होते. तेव्हां पदार्थ नित्य आहे हे प्रत्यभिज्ञान नांवाच्या ज्ञानाने आपणांस कळते. प्रत्यभिज्ञान मगजे पदार्थाच्या पूर्व अवस्थेचे स्मरण व उत्तर अवस्थेचे प्रत्यक्ष या दोन ज्ञानापासून या दोन अवस्थांना धारण करणारा पदार्थ एकच आहे असें जोड शान होते त्यास प्रत्यभिज्ञान ह्मणतात. केळ स्मरण हैं पूविस्थेचे होते. व प्रत्यक्ष है उत्तगवस्थेचे होते. परंतु या दोन अवस्थांना जुळविणारा आपल्यामध्ये धारण करणारा असा एक पदार्थ या ज्ञानाचा विषय होतो. यावरून हे ज्ञान स्मरंग व प्रत्यक्ष याहून वेगळे होते. स्मरण व प्रत्यक्ष या दोन ज्ञानांचा विषय केवळ पदार्थांच्या पूर्वोचर अवस्था होत. परंतु प्रत्यभिज्ञानाचा विषय याहून वेगळा आहे. पूर्वोत्तर अवस्थामध्ये एकत्वाने विराजमान होणारा पदार्थ या ज्ञानाचा विषय आहे एवढ्या विवेचनावरून प्रत्यभिज्ञानाचे स्वरूप लक्षात आले असेलच. ...
पदार्थ सर्वथा नित्य नाहीं तो अनित्य देखील आहे याचा विचार करूं. पदार्थाची पहिल्या समयीं जी अवस्था आहे तीच अवस्था दुसऱ्या समयी नसते. प्रतिममयी अवस्था बदलत अस. तात-रूपांतर होत असतात. असे जर आपण मानले नाही तर पुष्कळ काळ लोटला तरीही पदार्थामध्ये एकच अवस्था दिसून आली असती. व ज्ञानही तेच झाले असते ज्ञानामध्ये आपल्यास फरक दिसून आला नसता. कारण विषयामध्ये फरक झाला ह्मणजे ज्ञानामध्ये फरक दिसून येतो. विषय जर एकरूपच आहे तर ज्ञान देखील तसेंच होणार, यास्तव प्रत्येक
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
