________________
(५८)
धर्म दिसून आल्यामुळे आपण तेथे अनेकत्वाचा आरोप करितो परन्तु तो मिथ्या आहे. कारण, अनेक सुखदुःखादि धर्माच्या संबंधाने जीवादि पदार्थामध्ये अनेक व्यवहार होतो. वास्तत्रिक पाहिले असतां जीवादि द्रव्यापासून त्याचे धर्म, गुण हे सर्वथा भिन्न आहेत. यास्तव जीवद्रव्य अनेकधर्मात्मक आहे असें ह्मणणे हा उपचार आहे असें नैयायिक ह्यणतात, परन्तु उपचार मणजे काय याचा आपण विचार करूं या. उपचाराचें लक्षण असे आहे ' मुख्याभावे सति प्रयोजने निमित्ते चोपचारः प्रवर्तते ।' जेथे मूलपदार्थ नाहीं परन्तु कोणतेही प्रयोजन त्यापासून निष्पन्न होत असेल किंवा तो पदार्थ कोणत्यातरी कायामध्ये निमित्त रूपाने आढळून येईल तर अशा ठिकाणी त्या मुख्य पदार्थाची उपवाराने सत्ता स्वीकारली जाते. जसें एका मुलामध्ये क्रीये, पराक्रम वगैरे गुण पाहून त्यास आपण हा सिंह आहे असे झणतो. खरे पाहिले असतां तो सिंह नाही कारण, सिंहाला तीक्ष्ण दाढा असतात. त्याचे डोळे पिंगट असतात व नखें बळकट व तीक्षा असतात. मुलाचे स्वरूप सिंहासारखें नाही व त्याचे अअपवही तसें नाहींत. तथापि क्रौर्य शौर्य इत्यादि गुणांच्या प्रपोजना पुढे आपण त्या मुलास सिंह ह्मणतो. वास्तव त्या मुलामध्ये सिंहाचा उपचार सर्वथा व्यर्थ नाही. परन्तु प्रयोजनसिद्धयर्थ आपण तेथे तो करतो. . याचप्रमाणे कोठे कोठे कांही निमित्ताच्या आश्रयाने देखील उपचार करीत असतात. जसें मतिज्ञान व श्रुतमान यांना सुतं ह्मणतात. या दोन ज्ञानांमध्ये मूर्तिकपणाचा उपचार केला आहे तो कर्मनिमित्तक आहे. यावरून उपचारव्यवहार कोठे व कसा करतात हे लक्ष्यांत आले असेल. आतां जीवद्रव्यामध्ये जें अनेकत्व दृग्गोचर होते ते उपचाराने तेथे आले नाही. जी
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
