________________
भगवई
निरावरण होता है। इसलिए वह मित-अमित दोनों को जानता है।
केवलज्ञान का चार नयों से प्रतिपादन किया गया है। सव्वं जाणइ यह द्रव्य की अपेक्षा से है। -यह क्षेत्र की अपेक्षा से है।
सव्वओ जाणइसव्वकालं जाणा-यह काल की अपेक्षा से है। सव्वभावे जाणइ यह भाव की अपेक्षा से है।
तत्त्वार्थराजवार्तिक और धवला में एक प्रश्न उपस्थित किया गया— केवली में यदि ज्ञानेन्द्रियां (भावेन्द्रियां) नहीं हैं, तो उन्हें पंचेन्द्रिय
केवलीणं जोगचंचलया - पदं
११०. केवली नं भंते! अस्सिं समयंसि जेसु आगासपदेसेसु हत्थं वा पायं वा बाहं वा ॐ वा ओमाहिचाणं चिह्नति, पभू णं केवली सेकासि वि तेसु चेव आगासपदेसेसु हत्थं वा पायं वा बाहं वा ऊरुं वा ओगाहिताणं चित्रित?
गोयमा ! णो तिणट्टे समट्टे ॥
१११. से केणणं भंते! एवं बुच्चइकेवली णं अस्सिं समयंसि जेसु आगासपदेसेसु हत्थं वा पायं वा बाहं वा ऊरुं वा ओगाहित्ताणं चिट्ठति, णो णं पभू के वली सेकासि वि तेसु चेव आगासपदेसेसु हत्थं वा पायं वा बाहं वा ऊरुं वा ओगाहित्ताणं चिट्ठित्तर ?
गोयमा ! केवलिस्स णं वीरिय-सजोगसद्दव्ययाए चलाई उपकरणाई भवंति चलोवकरणडवाए व णं केवली अस्सिं समयंसि जेसु आगासपदेसेसु हत्थं वा पायं वा बाहं वा ऊरुं वा ओगाहिचाणं विद्यति,
भूकेवल सेकालंसि वि तेसु चेव आगासपदेसेसु हत्थं वा पायं वा बाहं वा ऊरुं वा ओगाहित्ताणं चिट्ठित्तए । से तेणट्टेणं गोयमा ! एवं वुच्च — केवली णं अस्सिं समयंसि जेसु आगासपदेसेसु हत्थं वा पायं वा बाहं वा ऊरुं वा ओगाहित्ताणं चिट्ठति भूकेवल से लंसि वि तेसु चेव
"
१६९
श. ५: उ. ४ सू. १०८-१११
कैसे कहा गया? इसका उत्तर है— केवली के ज्ञानेन्द्रियों की प्रवृत्ति नहीं है। उन्हें पौद्गलिक इन्द्रियों (द्रव्येन्द्रियों) की अपेक्षा से पञ्चेन्द्रिय कहा जा सकता है। ज्ञानेन्द्रियां और केवलज्ञान —— दोनों एक साथ नहीं हो सकते।'
शब्द-विमर्श
Jain Education International
आदान—आदान शब्द के अनेक अर्थ होते हैं—आश्रव, परिग्रह आदि| इन्द्रियों के द्वारा विषय का ग्रहण किया जाता है, इसलिए उन्हें आदान कहा गया है।
केवलिनां योग चंचलता-पदम्
केवली भदन्त ! अस्मिन् समये येषु आकाशप्रदेशेषु हस्तं वा पादं वा बाहुं वा ऊरुं वा अवगाहा तिष्ठति, प्रभुः केवली एण्यत्काऽपि तेषु चैव आकाशप्रदेशेषु हस्तं वा पादं वा बाहुं वा ऊरुं वा अवगाह्य स्थातुम् ?
गौतम ! नायमर्थः समर्थः
तत् केनार्थेन भदन्त । एवमुच्यते केवली अस्मिन् समये येषु आकाशप्रदेशेषु हस्तं वा पादं वा बाहुं वा ऊरुं वा अवगाह्य तिष्ठति, नो प्रभुः केवली एष्यत्कालेऽपि तेषु चै आकाशप्रदेशेषु हस्तं वा पादं वा बाहुं वा ऊरुं वा अवगाह्य स्थातुम् ?
१. द्रष्टव्य, नंदी सू. ३३ ।
२. (क) त. रा. वा. १/३० - आर्षेहि सयोग्ययोगिके वलिनो: पञ्चेन्द्रियत्वं द्रव्येन्द्रियं प्रति उक्तं न भावेन्द्रियं प्रति ।
(ख) प. खं. धवला, पु. १. खं १, भा. १, सू. ३६, पृ. २६३ केवलिनां निर्मूलतो
गौतम ! केवलिनः वीर्य-सयोग- - सद्द्रव्यतया चलानि उपकरणानि भवन्ति। चलोपकरणार्थतया च केवली अस्मिन् समये वेषु आकाशप्रदेशेषु हस्तं वा पादं वा बाहुं वा ऊरुं वा अवगाह्य तिष्ठति, नो प्रभुः केवली एष्यत्कालेऽपि तेषु चैव आकाशप्रदेशेषु हस्तं वा पादं वा बाहुं वा ऊरुं वा अवगाह्य स्थातुम् । तत्तेनार्थेन गौतम! एवमुच्यतेकेवली अस्मिन् समये येषु आकाशप्रदेशेषु हस्तं वा पादं वा बाहुं वा ऊरुं वा अवगाह्य तिष्ठति, नो प्रभुः केवली एष्यत्कालेऽपि तेषु चैव आकाशप्रदेशेषु हस्तं वा पादं वा बाहु
केवलियों की योग चंचलता का पद
११०. 'भन्ते ! केवली इस समय (निर्दिष्ट वर्तमान समय) में जिन आकाश-प्रदेशों में हाथ, पांव, माहू अथवा सविध (साथल) को अवगाहित कर ठहरता है, वह भविष्य में भी उन्हीं आकाश-प्रदेशों में हाथ, पांव, बाहू या सक्थि को अवगाहित कर ठहरने में समर्थ हैं?
गौतम ! यह अर्थ संगत नहीं है।
For Private & Personal Use Only
१११. भन्ते यह किस अपेक्षा से कहा जा रहा है केवली इस समय में जिन आकाश-प्रदेशों में हाथ, पांव, बाहू अथवा सक्धि को अवगाहित कर ठहरता है, वह भविष्य में भी उन्हीं आकाश-प्रदेशों में हाथ, पांव, बाहू अथवा सक्थि को अवगाहित कर ठहरने में समर्थ नहीं है?
गौतम ! केवली का वीर्य योग (कायिक प्रवृत्ति) तथा द्रव्य (कायवगंगा प्रयोग) सहित होता है। इसलिए उसके उपकरण (हाथ पैर आदि अवयव) चल होते हैं। चल उपकरण के कारण केवली उस समय में जिन आकाश-प्रदेशों में हाथ, पांव, बाहू अथवा सक्थि को अवगाहित कर ठहरता है, वह भविष्य में भी उन्हीं आकाश-प्रदेशों में हाथ, पांव, बाहू अथवा सक्थि को अवगाहित कर ठहरने में समर्थ नहीं है। गौतम ! इस अपेक्षा से यह कहा जा रहा है— केवली इस समय में जिन आकाशप्रदेशों में हाथ पांव बाहू अथवा सविध को अवगाहित कर ठहरता है, वह भविष्य में उन्हीं आकाश-प्रदेशों
"
विनष्टान्तरङ्गेन्द्रियाणां प्रहतबाह्येन्द्रियव्यापाराणां भावेन्द्रिय-जनितद्रव्येन्द्रियसत्त्वापेक्षया पञ्चेन्द्रियत्वप्रतिपादनात्।
३. भ. वृ. ५/१०८ - आदीयते गृह्यतेऽर्थ एभिरित्यादानानि इन्द्रियाणि ।
www.jainelibrary.org