Balshiksha

SR No.: 003395
Original Sutra Author: N/A
Author: Jinvijay
Publisher: Rajasthan Prachyavidya Pratishthan Jodhpur
Publication Year: 1968
Total Pages: 208
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 10 MB

Page 49

बालशिक्षा-षष्ठ उक्तिप्रक्रमः। प्रथममध्यमोत्तमास्त्रयः पुरुषाः । सर्वोऽपि प्रथमः । त्वं युवां यूयं इति मध्यमः। अहं आवां वयं इत्युत्तमः। स पचति, तौ पचतः, ते पचन्ति। त्वं पचसि, युवां पचथः, यूयं पचथ। अहं पचामि, आवां पचावः, वयं पचामः। एवमात्मनेपदेऽपि सर्वत्र यत्रैकत्र द्वौ त्रयो वा पुरुषाः स्युः तत्र परोक्तो ग्राह्यः । युगपद्धचने परः पुरुषाणामिति वचनात् । सङ्ख्या तु सर्वेषामपि ग्राह्याः । स च त्वं च पचथः । त्वं चाहं च पचावः। त्वमहं च पचामः।
वर्तमान-अतीत-भविष्यन्नामानस्त्रयः कालाः।
वर्तमाना, सप्तमी, पञ्चमी, ह्यस्तनी, अद्यतनी, परोक्षा, स्वस्तनी, आशीः, भविष्यन्ती, क्रियातिपत्तिः । एतास्त्यादयो विभक्तयः।
वर्तमाने वर्तमाना-सप्तमी-पञ्चम्यः। अतीते ह्यस्तनी अद्यतनी परोक्षा क्रियातिपत्तिः। भविष्यति भविष्यन्ती-आशी:-श्वस्तन्यः। एवमेतास्त्रिषु कालेषु प्रायेण स्युः। .
एकैकस्यामष्टादश वचनानि भवन्ति । पूर्वाणि न[व] वचनानि परस्मैपदसज्ञानि । पराण्यात्मनेपदसञ्ज्ञानि । परस्मैपदेष्वात्मनेपदेषु च सर्वेषु त्रीणि २ वचनानि प्रथममध्यमोत्तमसज्ञानि भवन्ति । एकद्वि-बह्वर्थः पुरुषः। ति एकवचनम्], तस् द्विवचनम्], अन्ति बहुवचन[म्]। एवं सर्वत्र त्रिकेषु ज्ञेयम् ।
ति तस् अन्ति प्रथमपुरुषः । सि थस् थ मध्यमपुरुषः । मि वस् मसू इति उत्तमपुरुषः। एवं आत्मनेपदेऽपि । एवं सर्वत्र ।
आत्मने त्रिषु विज्ञेयं भावे कर्तरि कर्मणि ।
परस्मै कतरि भवेद् न भावे न च कर्मणि ॥ इति कर्तरि परस्मैपदं आत्मनेपदं च । परस्मैपदिनि धातौ परस्मैपदम् । आत्मनेपदिनि आत्मनेपदम् । उभयपदिन्युभयपदम् ।
यथा-शिष्यः शास्त्रं पठति, अधीते च । चैत्रः कटं करोति, कुरुते च।
एवं त्रिविधो धातुः। भावकर्मणोः पुनरात्मनेपदमेव । अथ प्रत्येकं विभक्तिप्राप्तिमाह - करइ लियइ दियइ इत्यादी वर्तमाना।
वि० स्मेनातीते। दहति स्म त्रिपुरं हरः। भविष्यत्काले यावत् . पुरानिपातयोलट् वर्तमाना इत्यर्थः। यावद् भुते ततो व्रजति । अधीष्व माणवक पुरा विद्योतते विद्युत् ॥