________________
३१८
भगवतीअङ्गसूत्रं ७/-/२/३४३
जीवा पञ्चक्खाणीवि एवं तिन्निवि, एवं मणुस्साणवि तिन्निवि, पंचिंदियतिरिक्खजोनिया आइल्लविरहिया सेसा सव्वे अपञ्चक्खाणी जाव वेमाणिया।
एएसिणं भंते! जीवाणं पञ्चक्खाणीणं जाव विसेसाहिया वा?, गोयमा ! सव्वत्थोवा जीवा पच्चक्खाणी पञ्चक्खाणापञ्चक्खाणी असंखेज-गुणा अपञ्चक्खाणी अणंतगुणा, पंचेदियतिरिक्खजोनिया सव्वत्थोवा पच्चक्खाणापञ्चक्खाणी अपञ्चक्खाणी असंखेजगुणा, मणुस्सासव्वत्थोवा पञ्चक्खाणी पञ्चक्खाणापञ्चक्खाणी संखेजगुणा अपच्चक्खाणी असंखेज्जगुणा ।।
वृ. 'जीवा ण'मित्यादि, पंचिंदियतिरिक्खजोनिया मणुस्सा य जहा जीव'त्ति मूलगुणप्रत्याख्यानिन उत्तरगुणप्रत्याख्यानिनोऽप्रत्याख्यानिनश्च, नवरं पञ्चेन्द्रियतिर्यचो देशत एव मूलगुणप्रत्याख्यानिनः, सर्वविरतेस्तेषामभावात्, इह चोक्तं गाथया॥१॥ “तिरियाणं चारितं निवारियं अह य तो पुणो तेर्सि। सुव्वइ सुव्वइ बहुयाणं चिय महव्वयारोवणं समए ।।"
-परिहारोऽपि गाथयैव॥२॥ “न मइ० महव्वयसब्भावेऽविचरमपरिणामसंभवो तेसिं।
न बहुगुणाणंपिजहा केवलसंभूइपरिणामो ।।" त्ति अथमूलगुणप्रत्याख्यानादिमतामेवाल्पत्वादिचिन्तयति-'एएसिण मित्यादि, सव्वत्योवा जीवा मूलगुणपञ्चक्खाणी ति देशतः सर्वतो वा ये मूलगुणवन्तस्ते स्तोकाः, देशसर्वाभ्यामुत्तरगुणवतामसङ्घयेयगुणत्वात्, इहचसर्वविरतेषुये उत्तरगुणवन्तस्तेऽवश्यंमूलगुणवन्तः, मूलगुणवन्तस्तु स्यादुत्तरगुणवन्तः स्यात्तद्विकलाः, य एव च तद्विकलास्त एवेह मूलगुणवन्तो ग्राह्याः, ते चेतरेभ्यः स्तोकाएव, बहुतरयतीनांदशविधप्रत्याख्यानयुक्तत्वात्, तेऽपिच मूलगुणेभ्यः सङ्घयातगुणा एव नासङ्ख्यातगुणाः, सर्वयतीनामपि सङ्घयातत्वात्।
देशविरतेषु पुनर्मूलगुणवद्भयो भिन्ना अप्युत्तरगुनिनो लभ्यन्ते, ते च मधुमांसादिविचित्राभिग्रहवशाबहुतरा भवन्तीतिकृत्वा देशविरतोत्तरगुणवतोऽधिकृत्योत्तरगुणवतां मूलगुणवद्भयोऽसङ्ख्यातगुणत्वं भवति, अत एवाह-'उत्तरगुणपञ्चक्खाणी असंखेज्जगुण'त्ति, 'अपच्चक्खाणी अनंतगुणत्ति मनुष्यपञ्चेन्द्रियतिर्यञ्च एव प्रत्याख्यानिनोऽन्ये त्वप्रत्याख्यानिन एच, वनस्पतिप्रभृतिकत्वात्तेषामनन्तगुणत्वमिति । ___मनुष्यसूत्रे अपच्चक्खाणीअसंखेजगुणेति यदुक्तंतत्संमूर्छिममनुष्यग्रहणेनावसेयमितरेषां सङ्ख्यातत्वादिति । एवं अप्पबहुगानि तित्रिवि जहा पढमिल्लए दंडए'त्ति तत्रैकंजीवानामिदमेव, द्वितीयं पञ्चेन्द्रियतिरश्चां, तृतीयं तु मनुष्याणाम्, एतानि च यथा निर्विशेषणमूलगुणादिप्रतिबद्ध दण्डकेउक्तानिएवमिह त्रीण्यपिवाच्यानि, विशेषमाह-'नवर मित्यादि, पंचेंदियतिरिक्खजोनिया मणुस्सा य एवं चेव'त्ति यथा जीवाः सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानादय उक्ता एवं पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चो मनुष्याश्च वाच्याः, इह च पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चोऽपि सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानिनो भवन्तीत्यवसेयं, देशविरतानां देशतः सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानस्याभिमतत्वादिति।।
मूलगुणप्रत्याख्यानिप्रभृतयश्च संयतादयो भवन्तीति संयतादिसूत्रम्-तिन्निवित्ति जीवास्त्रिविधा अपीत्यर्थः, ‘एवं जहेवे'त्यादि, 'एवम्' अनेनाभिलापेन यथैव प्रज्ञापनायां तथैव
शान
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org