________________
निशीथ-छेदसूत्रम् -१
संसत्तविसयस्स जो पंथो तं, पत्तो त्ति संसत्तविसयं प्राप्तः । तहेव आवण्णो त्ति "तह" शब्दो पादपूरणे, “एव” शब्दो प्रायश्चित्तावधारणे, “आवण्णो” प्राप्तः, कं प्राप्त ? उच्यते, बेइंदियादिसु संघट्टणपरितावणउद्दवणमिति । चत्तारि छच्च लहु गुरु त्ति "लहुगुरु" शब्दः प्रत्येकं, चत्तारि लहुगुरुए छच्च लहुगुरुए ते चउरो पच्छित्ता संकप्पादिसु जहासंखेण जोएयव्वा । संकप्पे चउलहु, पदभेदे चउगुरु, पंथे छल्लहु, पत्ते छगुरु । सट्ठाणं चेव आवण्णे त्ति बेइंदियाईण संघट्टणविकप्पं आवण्णस्स सट्टाणपच्छित्तं "च" पूरणे एवमवधारणे ॥
[भा. २६०]
बिय तिय चउरो, पंचिंदिएहिं घट्टपरितावउद्दवणे । चतुलहुगादी मूलं, एगदुगे तीसु चरिमं तु ॥
चू. गतार्थाः । नवरं - एग-दु-तीएसु चरिमं ति एगं पंचेंदियं वावादेति मूलं, दोसु अणवट्ठो तिन्नि पंचेदिया वावादेति पारंचियं । “तु" शब्दो अभिक्खासेवनप्रदर्शनार्थं । एसदारगाहा समासार्थेनाभिहिता ॥ इदानिं पंथे त्ति दारं व्याख्यायते
८४
[भा. २६१] मुइंग-उवयी - मक्कोडगा य संबुक्क - जलुग-संखणगा । एते उ उभयकालं, वासासण्णे य नेगविधा ॥
चू. पंथो इमेहिं संसत्तो मुइंगा पिपीलिया, उवइग समुद्देहिकाउ, मक्कोडगा कृष्णवर्णाः प्रसिद्धाः, संबुक्का अट्ठिया मंसपेसी, दीर्घा पृष्टिप्रदेशे, आवर्तकडाहं भवति, क्वचिद्विषये पतितमात्रमेव 'भूमौ जलं जलूकाभि संसज्जति, संखणगा श्लक्ष्णा संखागारा भवंति । एते मुइंगादी पाणा बहुजले विसए उभयकालं भवति, उड्डवासासुत्ति भणियं भवति । वासासण्णेय त्ति “वासा” वर्षाकालः, आसन्नमिति प्राप्तः वर्षाकाल एवेत्यर्थः, अहवा वर्षाकालो भद्दवदास य मासा तस्सासण्णो पाउसकालो, तंमि य पाउसकाले अहिणववुट्ठभूमीए नेगविहा प्राणिनो भवंतीत्यर्थः, "च" पुरणए अकालवर्षबहुप्राणिसंमूच्छंने वा । पंथे त्ति दारं गयं ।। इदानिं भत्ते त्ति दारं
[भा. २६२]
दधितक्कंबिलमादी संसत्ता सत्तुगा तु जहियं तु ।
मूइंगमच्छियासु य, अमेह उड़ढादि संसत्ते ॥
चू. "दहि" पसिद्धं, “तक्कं" उदसी, छासि त्ति एगट्टं, अंबिलं पसिद्धं, “आदि" सद्दाओ ओदनमादी, एते जत्थ संसत्ता आगंतुगेहिं तदुत्थेहिं वा संसत्ता, सत्तुगा, तु शब्दो आगंतुक तदुप्राणिभेदप्रदर्शने । जहियं तु त्ति- “जहिं" विसए, “तु" शब्दो अवधारणे, किं अवहारयति उच्यते, नियमा तत्र संजमविराधनेत्यर्थः । नऊइंगा पिवीलिया, “मच्छिया" मक्षिका एव, मूइंगसंसत्ते अमेहा भवति, मेहोवघातो भवतीत्यर्थः मच्छियासु संसत्तेसु उड्डुं भवति, वमनमित्यर्थः । एसा आयविराधना, "च" शब्दः संयमविराहणा प्रदर्शने । भत्ते त्ति दारं गतं ॥
इदानिं सेज त्ति दारं- जत्थ सेज्जा संसज्जति तत्थिमाहिं चेट्ठाहिं ते पाणिणो वहेंति[भा. २६३] ठाण- निसीयण - तुअट्टण - निक्खमण - पवेस - हत्थ - निक्खेवो । उव्वत्तणमुल्लंघण, चिट्ठा सेज्जादि - सूववेति ॥
चू. ठाणं काउस्सगं, निसीयणं उव-विसणं, तुयट्टणं सयणं, निक्खमणं बहिया, पविसण अंतो, हत्थो सरीरेगदेसो, तस्स निक्खेवो भूमीए, अहवा हत्थगो रयहरणं भण्णति, तं वा निक्खवइ भूमीए, न आत्मावग्राहादित्यथः । उव्वत्तणं नाम परावर्तन। एगसेजाए उवविट्ठस्स तुयट्टस्स वा
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org