________________
७६
ईकार-आदेशः
(३२) ई च द्विवचने । ७७ ।
प०वि० - ई १1१ (सु- लुक् ) च अव्ययपदम् द्विवचने ७ । १ । अनु० - अङ्गस्य, नपुंसकस्य इकः, अस्थिदधिसक्थ्यक्ष्णाम्, उदात्तः
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
छन्दसि, इति चानुवर्तते।
अन्वयः-छन्दसि नपुंसकानाम् अस्थिदधिसक्थ्यक्ष्णाम् इकाम् अङ्गानां द्विवचने ईश्च उदात्तः ।
अर्थ :- छन्दसि विषये नपुंसकानाम् अस्थिदधिसक्थ्यक्ष्णाम् इगन्तानाम् अङ्गानां द्विवचने प्रत्यये ईकारादेशश्च भवति, स चोदात्तो भवति I
उदा० - अक्षी ते इन्द्र पिङ्गले कपेरिव ( तु० - मीमांसा २ ।१ । ३२ शाबरभाष्यम्)। अक्षीभ्यां ते नासिकाभ्याम् (ऋ० १० १६३ (१) ।
}
आर्यभाषा अर्थ - (छन्दसि ) वेदविषय में (नपुंसकानाम् ) नपुंसकलिङ्ग (अस्थिदधिसक्थ्यक्ष्णाम्) अस्थि, दधि, सक्थि, अक्षि इन (इकाम् ) इगन्त ( अङ्गानाम् ) अङ्गों को (ई.) ईकार आदेश (च) भी होता है, और वह (उदात्तः) उदात्त होता है । उदा० - अक्षी ते इन्द्र पिङ्गले कपेरिव (तु० - मीमांसा २ ।१ । ३२ शाबरभाष्य ) । अक्षीभ्यां ते नासिकाभ्याम् (ऋ० १० १६३ ।१ ) ।
सिद्धि - अक्षी | अक्षि+ औ । अक्षि+शी । अक्षि+ई। अक्ष ई+ई। अक्षी ।
यहां 'अक्षि' शब्द से 'स्वौजस० ' ( ४ 1१/२ ) से 'औ' प्रत्यय है। 'नपुंसकाच्च' (७ 1१1१९) से 'औ' के स्थान में 'शी' आदेश होता है। इस सूत्र से द्विवचन औ (शी) प्रत्यय परे होने पर ईकार आदेश होता है। ऐसे ही द्विवचन 'भ्याम् ' प्रत्यय परे होने पर- अक्षीभ्याम् ।
नुमागम-प्रतिषेधः
भवति ।
(३३) नाभ्यस्ताच्छतुः । ७८ ।
प०वि०-न अव्ययपदम्, अभ्यस्तात् ५ ।१ शतुः ६ । १ । अनु० - अङ्गस्य, नुम् इति चानुवर्तते । अन्वयः-अभ्यस्ताद् अङ्गात् शतुर्नुम् न ।
अर्थः-अभ्यस्ताद् अङ्गाद् उत्तरस्य शतृ प्रत्ययस्य नुमागमो न
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
