________________
सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः
७१
आर्यभाषाः अर्थ- (नपुंसकस्य) नपुंसकलिङ्ग ( इक: ) इक् जिसके अन्त में है उस (अङ्गस्य) अङ्ग को (अचि) अजादि (विभक्तौ) विभक्ति परे होने पर ( नुम् ) नुम् आगम होता है।
उदा० - त्रपुणी । दो सीसा, रांगा। जतुनी। दो गोंद, लाख। तुम्बुरुणी । दो धनियां । त्रपुणे । सीसा, रांगा के लिये । जतुने । गोंद, लाख के लिये । तुम्बुरुणे । धनियां के लिये ।
उदा०- (१) त्रपुणी । त्रपु + औ । त्रपु+शी । त्रपु+ई । त्रपु नुम् +ई । त्रपुन्+ई। त्रपुन् + ई । त्रपुण् + ई । त्रपुणी ।
यहां 'पु' शब्द से 'स्वौजस०' (४।१।२) रो 'औ' प्रत्यय है। 'नपुंसकाच्च' (७ 1१1१९) से 'औ' के स्थान में 'शी' आदेश होता है । इस सूत्र से इगन्त 'त्र' शब्द को अजादि औ (शी) प्रत्यय परे होने पर नुम्' आगम होता है। 'अट्कुप्वाङ्ο' (८/४/२) से णत्व होता है। ऐसे ही - जतुनी, तुम्बुरुणी ।
(२) त्रपुणे | यहां 'त्रपु' शब्द से 'स्वौजस० ' ( ४ 1१/२) से 'ङे' प्रत्यय है । शेष कार्य पूर्ववत् है । ऐसे ही जतुने, तुम्बुरुणे ।
नपुंसकस्य पुंवद्भावः
(२६) तृतीयादिषु भाषितपुंस्कं पुंवद् गालवस्य ॥७४ | प०वि० - तृतीयादिषु ७ । ३ भाषितपुंस्कम् १ । १ पुंवत् अव्ययपदम्,
गालवस्य ६ । १ ।
स०-तृतीया आदिर्यासां ताः - तृतीयादय:, तासु - तृतीयादिषु (बहुव्रीहि: ) भाषितः पुमान् येन {समानायामाकृतौ, एकस्मिन् प्रवृत्तिनिमित्ते } तत्-भाषितपुंस्कम् (बहुव्रीहि: ) ।
तद्धितवृत्ति:-पुंसा तुल्यमिति पुंवत् 'तेन तुल्यं क्रिया चेद् वतिः ' (५ । १ । ११५ ) इति तृतीयार्थे वतिः प्रत्ययः ।
अनु०-अङ्ग्ङ्गस्य, नपुंसकस्य, इकः अचि, विभक्ताविति चानुवर्तते । अन्वयः - भाषितपुंस्कम् इग् नपुंसकं तृतीयादिषु अजादिषु विभक्तिषु गालवस्य पुंवत् ।
अर्थ:-भाषितपुंस्कम् इगन्तं नपुंसकं शब्दरूपं तृतीयादिष्वजादिषु विभक्तिषु परतो गालवस्याचार्यस्य मतेन पुंवद् भवति । यथा पुंसि ह्रस्वनुमौ न भवतस्तथाऽत्रापि न भवत इत्यर्थः । उदाहरणम्
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
