________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी- प्रवचनम्
उदा०- (झलन्तः) उदश्विन्ति । शकृन्ति । यशांसि। पयांसि । ( अजन्तः ) कुण्डानि । वनानि । त्रपूणि । जतूनि ।
७०
आर्यभाषाः अर्थः- (नपुंसकस्य) नपुंसकलिङ्गवाले (झलच: ) झलन्त और अजन्त (अङ्गस्य) अङ्ग को (सर्वनामस्थाने) सर्वनामस्थान- संज्ञक प्रत्यय परे होने पर ( नुम् ) नुम् आगम होता है।
उदा०- - (झलन्त) उदश्विन्ति । सब उदश्वित् (लस्सी)। शकृन्ति । सब मल । यशांसि । सब यश । पयांसि । सब दूध/जल । ( अजन्त) कुण्डानि । सब कुण्ड । वनानि । सब वन। त्रपूणि । सब शीशा, रांगा। जतूनि । सब गोंद, लाख ।
सिद्धि - (१) उदश्विन्ति । उदश्वित् + जस्। उदश्वित्+शि । उदश्वित् + इ । उदश्वि नुम् त्+इ। उदश्विन्त्+इ । उदश्वि ं त्+इ । उदश्विन्त्+इ । उदश्विन्ति ।
यहां 'उदश्वित्' शब्द से 'स्वौजस०' (४ |१| २ ) से 'जस्' प्रत्यय है । 'जश्शसो: शि: ' (७ 12 120 ) से 'जस्' के स्थान में शि' आदेश होता है । 'शि सर्वनामस्थानम्' (१1१/४२) से 'शि' की सर्वनामस्थान संज्ञा है। इस सूत्र से नपुंसकलिङ्ग, झलन्त 'उदश्वित्' शब्द को 'नुम्' आगम होता है। पूर्ववत् नकार को अनुस्वार और अनुस्वार को परसवर्ण नकार होता है। ऐसे ही शकृन्ति, यशांसि । पयांसि । यहां 'सान्तमहत: संयोगस्य' (६ 1४ 180 ) से दीर्घ होता है ।
(२) कुण्डानि । कुण्ड+जस् । कुण्ड+शि। कुण्ड+इ। कुण्ड नुम्+इ। कुण्डन्+इ । कुण्डान्+इ। कुण्डानि।
यहां 'कुण्ड' शब्द से पूर्ववत् 'जस्' प्रत्यय और 'जस्' के स्थान में 'शि' आदेश है। इस सूत्र से नपुंसकलिङ्ग, अजन्त 'कुण्ड' शब्द को 'नुम्' आगम होता है । 'सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ (६/४/८) से दीर्घ होता है। ऐसे ही - वनानि, त्रपूणि, जतूनि ।
नुम्-आगमः
( २८ ) इकोऽचि विभक्तौ । ७३ । प०वि० - इक: ६ । १ अचि ७ । १ विभक्तौ ७।१। अनु० - अङ्गस्य, नुम्, नपुंसकस्य इति चानुवर्तते । अन्वयः-नपुंसकस्य इकोऽङ्गस्य अचि विभक्तौ नुम् ।
अर्थ:- नपुंसकलिङ्गस्य इगन्तस्याऽङ्गस्याऽजादौ विभक्तौ परतो नुमागमो भवति ।
उदा० - पुणी । जतुनी । तुम्बुरुणी । त्रपुणे । जतुने । तुम्बुरुणे ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
