________________
अष्टमाध्यायस्य तृतीयः पादः
६६७
आर्यभाषाः अर्थ- (संहितायाम् ) सन्धि - विषय में (इणभ्याम्) इणन्त (उपसर्गप्रादुर्भ्याम्) उपसर्ग और प्रादुर् शब्दों से परवर्ती ( यच्परः ) यकारपरक और अच्परक ( अस्ति:) अस्ति इस शब्द के ( अपदान्तस्य ) अपदान्त (सः) सकार के स्थान में (मूर्धन्यः ) मूर्धन्य आदेश होता है ।
उदा०- - ( उपसर्ग) यकारपरक - अभिष्यात् । वह अभितः होवे । निष्यात् । वह निम्नतः होवे। विष्यात् । वह विशेषतः होवे । ( प्रादुर्) प्रादुःष्यात् । वह प्रकट होवे । (उपसर्ग) अच्परक - अभिषन्ति । वे अभितः होते हैं । निषन्ति । वे निम्नत: होते हैं। विषन्ति। वे विशेषतः होते हैं । (प्रादुर् ) प्रादुःषन्ति । वह प्रकट होते हैं।
सिद्धि-अभिष्यात्। यहां अभि-उपसर्गपूर्वक 'अस् भुवि' (अदा०प०) धातु से 'लिङ्' प्रत्यय है । 'यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च' (३।४।१०३) से 'यासुट्' आगम है। 'कर्तरि शप्' ( ३।१।६८ ) से 'शप्' विकरण- प्रत्यय और उसका 'अदिप्रभृतिभ्यः शप: ' (२/४ /७२ ) से लुक् होता है । 'श्नसोरल्लोपः' (६ । ४ । १११) से 'अस्' के अकार का लोप होता है। इस सूत्र से इणन्त 'अभि' उपसर्ग से उत्तरवर्ती तथा यकारपरक 'अस्' धातु के सकार को मूर्धन्य आदेश होता है। ऐसे ही निष्यात्, विष्यात् । लट् लकार में- अभिषन्ति, निषन्ति, विशन्ति ।
मूर्धन्यादेशः
(३४) सुविनिर्दुर्भ्यः सुपिसूतिसमाः । ८८ । प०वि०-सु-वि-निर्-दुर्भ्यः ५ । ३ सुपि -सूति - समा: १।३ (षष्ठ्यर्ये) । स०-सुश्च विश्च निस् च दुस् च ते - सुविनिर्दुसः, तेभ्यः - सुविनिर्दुभ्यः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । सुपिश्च सूतिश्च समश्च ते - सुपिसूतिसमा: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) ।
अनु० - संहितायाम्, सः, अपदान्तस्य मूर्धन्यः, इण इति चानुवर्तते । अन्वयः-संहितायाम् इण्भ्यः सुविनिर्दुर्भ्यः सुपिसूतिसमा अपदान्तस्य सो मूर्धन्यः ।
अर्थ:-संहितायां विषये इणन्तेभ्यः सुविनिर्दुर्भ्यः परेषां सुपिसूतिसमा इत्येतेषामपदान्तस्य सकारस्य स्थाने, मूर्धन्यादेशो भवति ।
उदा०- (सुपि: ) सु-सुषुप्तः । वि - विषुप्तः । निर्-नि: षुप्तः । दुर् - दुःषुप्तः । (सूतिः) सु-सुषूति: । वि- विषूतिः । निर्-निषूतिः ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
