________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी- प्रवचनम्
स०-अम्नश्च ऊधश्च अवश्च एतेषां समाहार:-अम्नरूधरव: ( समाहारद्वन्द्वः) ।
अनु० - पदस्य, रुः, रेफ इति चानुवर्तते ।
अन्वयः - छन्दसि अम्नरूधरवरिति पदानां रू रेफो वा उभयथा । अर्थ:- छन्दसि विषयेऽम्नस्, ऊधस्, अवस् इत्येतेषां पदानां रुर्वा रेफो वेत्युभयथा भवति ।
उदा०- ( अम्नस् ) अम्न एव (मै०सं० १९ । ६ । १० ) । अम्नरेव । (ऊधस्) ऊध एव (काठ० ७ । ५) । ऊधरेव । (अवस्) अव एव (शौ०सं० २० | २५ १२) | अवरेव ।
५५४
आर्यभाषाः अर्थ- (छन्दसि ) वेदविषय में (अम्न०) अम्नस्, ऊधस्, अवस् (इति) इन (पदानाम्) पदों को (रु, रेफः) रु- आदेश और रेफादेश (उभयथा) दोनों प्रकार होते हैं।
उदा०- - ( अम्नस्) अम्न एव (मै०सं० १ / ६ / १० ) अम्नरेव | अम्नः । (ऊधस् ) ऊध एव (काठ० ७1५) ऊधरेव । ऊधः = रात्रि - नाम ( निघण्टु १1७ ) | ( अवस्) अव एव (शौ०सं० २०/२५ /२) अवरेव । अव:- अन्न- नाम ( निघण्टु २ 1७ ) |
सिद्धि-अम्न एव | अम्नस्+एव | अम्नरु+एव। अम्नर्+एव। अम्नय्+एव । अम्न०+एव। अम्न एव ।
यहां 'अम्नस्' पद के अन्त्य सकार को इस सूत्र से 'रु' आदेश है। 'भो भगो अघो अपूर्वपूर्वस्य योऽशि' (८/३/१७) से 'रु' के रेफ को यकारादेश और 'लोप: 'शाकल्यस्य' (८1३ 1१९ ) से यकार का लोप होता है । द्वितीय प्रकार में रेफादेश है - अम्नरेव । ऐसे ही उध एव, ऊधरेव । अव एव, अवरेव ।
उभयथा (रुः+रः) -
(६) भुवश्च महाव्याहृते ।७१ |
प०वि० - भुवः अव्ययपदम् च अव्ययपदम् महाव्याहृतेः ६ । १ । अनु०-पदस्य, रुः, रः, उभयथा, छन्दसीति चानुवर्तते । अन्वयः - छन्दसि महाव्याहृतेर्भुर्वरिति रू रेफो वा उभयथा । अर्थ :- छन्दसि विषये महाव्याहृतेर्भुवरित्येतस्य पदस्य च रुर्वा रेफो वेत्युभयथा भवति ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
