________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
उदा० - (शा) निशितम्, निशातम् । निशितवान्, निशातवान् । (छा) अवच्छितम्, अवच्छातम् । अवच्छितवान्, अवच्छातवान् ।
३५८
आर्यभाषाः अर्थ- (शाच्छो:) शा, छा, इन (अङ्गयोः) अङ्गों को (ति) तकारादि (किति) कित् प्रत्यय परे होने पर ( अन्यतरस्याम्) विकल्प से ( इत्) इकारादेश होता है ।
उदा०- - (शा) निशितः, निशात: । निशितवान्, निशातवान् । उसने पतला किया, छीला । (छा) अवच्छितः, अवच्छातः । अवच्छितवान्, अवच्छातवान् । उसने छेदन किया, काटा।
सिद्धि-निशितः । यहां नि-उपसर्गपूर्वक 'शो तनूकरणे' (दि०प०) धातु से 'निष्ठा' (३1२1१०२ ) से भूतकाल में 'क्त' प्रत्यय है । 'आदेच उपदेशेऽशिति' (६ 1१1४५) से ओकार को आकारादेश होता है - (शा) । इस सूत्र से 'शा' के आकार को तकारादि कित् 'क्त' प्रत्यय परे होने पर इकारादेश होता है। विकल्प-पक्ष में इकारादेश नहीं है-निशात: । क्तवतु प्रत्यय में - निशितवान्, निशातवान् । ऐसे ही अव-उपसर्गपूर्वक 'छो छेदनें' (दि०प०) धातु से - अवच्छितः, अवच्छातः । क्तवतु प्रत्यय में - अवच्छितवान्, अवच्छातवान् । हि-आदेश:
(२२) दधातेर्हिः । ४२ ।
प०वि० - दधाते : ६ ।१ हिः १ । १ । अनु० - अङ्गस्य, ति, कितीति चानुवर्तते । अन्वयः - दधातेरङ्गस्य ति किति हि । अर्थ:-दधातेरङ्गस्य तकारादौ किति प्रत्यये परतो हिरादेशो भवति । उदा० - हितः, हितवान् । हित्वा ।
आर्यभाषाः अर्थ- ( दधाते :) दधाति =धा इस (अङ्गस्य ) अङ्ग को (ति) तकारादि (किति) कित् प्रत्यय परे होने पर (हि: ) हि - आदेश होता है ।
उदा० - हितः, हितवान् । उसने धारण-पोषण किया । हित्वा । धारण-पोषण करके ।
सिद्धि - (१) हितः | यहां 'डुधाञ् धारणपोषणयोः' (जु०उ०) धातु से 'निष्ठा' (३ 1 २ 1१०२ ) से भूतकाल में 'क्त' प्रत्यय है। इस सूत्र से 'धा' धातु को तकारादि कित् 'क्त' प्रत्यय परे होने पर 'हि' आदेश होता है । 'क्तवतु' प्रत्यय में - हितवान् ।
(२) हित्वा । यहां पूर्वोक्त 'धा' धातु से 'समानकर्तृकयोः पूर्वकाले ( ३ | ४ | २१) से 'क्त्वा' प्रत्यय है। सूत्र - कार्य पूर्ववत् है ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
