________________
१५
सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः
1
उदा०-(ङसि) सर्वस्मात् । विश्वस्मात् । यस्मात् । तस्मात् । कस्मात् । (ङि) सर्वस्मिन् । विश्वस्मिन्। यस्मिन्। तस्मिन् । कस्मिन् ।
आर्यभाषाः अर्थ-(अत:) अकारान्त (सर्वनाम्नः) सर्वनाम - संज्ञक (अङ्गात् ) अङ्ग से परे (ङसिङ्योः) ङसि और ङि (प्रत्यययोः) प्रत्ययों के स्थान में यथासंख्य (स्मात्स्मिनौ) स्मात् और स्मिन् आदेश होते हैं।
उदा०- ( ङसि ) सर्वस्मात् । सबसे । विश्वस्मात् । सबसे । यस्मात् । जिससे । तस्मात्। उससे । कस्मात् । किससे । (ङि) सर्वस्मिन् । सबमें । विश्वस्मिन् । सबमें । यस्मिन् । जिसमें । तस्मिन् । उसमें । कस्मिन् । किसमें ।
सिद्धि-(१) सर्वस्मात् । सर्व + ङसि । सर्व+स्मात् । सर्वस्मात् ।
यहां सर्वनाम - संज्ञक 'सर्व' शब्द से 'स्वौजस०' (४|१|२) से 'ङसि' प्रत्यय है। से 'ङसि' के स्थान में 'स्मात् ' आदेश होता है। ऐसे ही विश्वस्मात् ।
इस सूत्र
'यस्मात्' और 'तस्मात्' यहां 'यत्' और 'तत्' शब्द से 'ङसि' प्रत्यय है। 'त्यादादीनाम:' ( ७ । २ । १०२ ) से 'यत्' और 'तत्' को अकार आदेश होता है। 'कस्मात् ' यहां 'किम्' शब्द से 'ङसि' प्रत्यय है । 'किम: क:' ( ७/२ । १०३ ) से किम्' को 'क' आदेश होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है ।
(२) सर्वस्मिन् । सर्व+ङि । सर्व+स्मिन् । सर्वस्मिन् ।
यहां 'सर्व' शब्द से पूर्ववत् 'ङि' प्रत्यय है। इस सूत्र से 'ङि' के स्थान में स्मिन्' आदेश होता है। ऐसे ही- 'विश्वस्मिन्' आदि ।
स्मात्स्मिनादेश - विकल्पः
(१६) पूर्वादिभ्यो नवभ्यो वा | १६ |
प०वि०- पूर्वादिभ्यः ५ । ३ नवभ्यः ५ ।१ वा अव्ययपदम् । सo - पूर्व आदिर्येषां ते पूर्वादय:, तेभ्य:- पूर्वादिभ्यः (बहुव्रीहि: ) । अनु० - अङ्गस्य, प्रत्ययस्य, अतः, सर्वनाम्नः, ङसिङ्योः स्मात्स्मिनाविति चानुवर्तते ।
अन्वयः - सर्वनामभ्योऽद्भ्यो नवभ्यः पूर्वादिभ्योऽङ्गेभ्यो ङसिङयो: प्रत्यययो वा स्मात्स्मिनौ ।
अर्थः-सर्वनामसंज्ञकेभ्योऽकारान्तेभ्यो नवभ्यः पूर्वदिभ्योऽङ्गेभ्य उत्तरयोङसिङयोः प्रत्यययोः स्थाने विकल्पेन यथासंख्यं स्मात्स्मिनावादेशौ
भवतः । उदाहरणम्
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
