________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी प्रवचनम्
अन्वयः-अतः सर्वनाम्नोऽङ्गाद् ङे: प्रत्ययस्य स्मैः ।
अर्थ:- अकारान्तात् सर्वनाम्नोऽङ्गाद् उत्तरस्य ङे: प्रत्ययस्य स्थाने स्मैरादेशो भवति ।
उदा०- सर्वस्मै । विश्वस्मै । कस्मै । तस्मै ।
१४
आर्यभाषाः अर्थ- ( अत: ) अकारान्त (सर्वनाम्नः) सर्वनामसंज्ञक (ङ) ङे ( प्रत्ययस्य) प्रत्यय के स्थान में (स्मै:) स्मै आदेश होता है।
उदा०- सर्वस्मै । सबके लिये । विश्वस्मै । सबके लिये । कस्मै । किसके लिये । तस्मै । उसके लिये ।
सिद्धि - (१) सर्वस्मै । सर्व + ङे । सर्व+स्मै । सर्वस्मै ।
यहां 'सर्व' शब्द से 'स्वौजस०' (४|१|२ ) से ङे' प्रत्यय है। इस सूत्र सर्वनामसंज्ञक, अकारान्त 'सर्व' शब्द से परे 'डे' के स्थान में 'स्मै' आदेश होता है । 'सर्व' शब्द की 'सर्वादीनि सर्वनामानि ( १1१/२७ ) से 'सर्वनाम' संज्ञा है । ऐसे ही 'विश्व' शब्द से - विश्वस्मै ।
(२) कस्मै । किम्+डे । क+स्मै । कस्मै ।
यहां किम्' शब्द से पूर्ववत् 'डे' प्रत्यय है। 'किम: क:' ( ७ । २ । १०३) से 'किम्' को 'क' आदेश होता है। सूत्रकार्य पूर्ववत् है।
(३) तस्मै । तत्+ङे । त अ+ङे । त+स्मै । तस्मै ।
यहां 'तत्' शब्द से पूर्ववत् ङे' प्रत्यय है । 'त्यदादीनाम:' ( ७।२।१०२ ) से 'तत्' के तकार को अकारादेश और 'अतो गुणे' (६ /१/९६ ) से पररूप एकादेश होता है। सूत्रकार्य पूर्ववत् है ।
स्मात्स्मिनावादेशौ
(१५) ङसिड्योः स्मात्स्मिनौ । १५ । प०वि० - ङसि - ङयो: ६ । २ स्मात् - स्मिनौ १ । २ ।
स० ङसिश्च ङिश्च तौ ङसिङी, तयो: - ङसिङयो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । स्माच्च स्मिँश्च तौ स्मात्स्मिनौ (इतरेतरयोगद्वन्द्वः ) । अनु०-अङ्गस्य, प्रत्ययस्य, अतः, सर्वनाम्नः इति चानुवर्तते । अन्वयः-अतः सर्वनाम्नोऽङ्गाद् ङसिङ्योः प्रत्यययोः स्मात्स्मिनौ । अर्थ:- अकारान्तात् सर्वनाम्नोऽङ्गाद् उत्तरयोङसिङयोः प्रत्यययोः स्थाने यथासंख्यं स्मात्स्मिनावादेशौ भवतः ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
