________________
२०६
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
अनु० - अङ्गस्य, विभक्तौ, साविति चानुवर्तते ।
अन्वयः - इदमोऽङ्गस्य सौ विभक्तौ मः । अर्थ:-इदमोऽङ्गस्य स्थाने सौ विभक्तौ परतो मकारादेशो भवति । उदा० - इयं कन्या । अयं माणवकः ।
आर्यभाषाः अर्थ-(इदम:) इदम् इस (अङ्गस्य) अङ्ग के स्थान में (सौ) सु इस (विभक्तौ) विभक्ति के परे होने पर (म:) मकार आदेश होता है।
उदा० - इयं कन्या । यह कन्या है । अयं माणवक: । यह बालक है।
सिद्धि - (१) इयम् । यहां 'इदम्' शब्द से 'स्वौजस० ' ( ४ 1१ 1२ ) से 'सु' प्रत्यय है। इस सूत्र से इस 'सु' विभक्ति के परे होने पर 'इदम्' के मकार को मकार आदेश होता है । यह 'त्यदादीनाम:' ( ७ । २ । १०२ ) से प्राप्त अकार आदेश का अपवाद है । 'य: सौं' (७ 12 1११०) से दकार को यकार आदेश होता है।
(२) अयम् । यहां 'इदम्' शब्द से पूर्ववत् 'सु' प्रत्यय है । 'इदोऽय् पुंसि ( ७ । २ । ९९९) से 'इदम् के इद्-भाग को 'अय्' आदेश होता है । सूत्र- कार्य पूर्ववत् है । म-आदेशः
प०वि०-द: ६ । १ च अव्ययपदम् ।
अनु० - अङ्गस्य, विभक्तौ इदम:, म इति चानुवर्तते । अन्वयः - इदमोऽङ्गस्य दश्च विभक्तौ मः ।
अर्थ:-इदमोऽङ्गस्य दकारस्य स्थाने च विभक्तौ परतो मकारादेशो
भवति ।
(३१) दश्च । १०६ ।
उदा०
- इमौ माणवकौ । इमे माणवकाः । इमं माणवकम् । इमौ माणवकौ । इमान् माणवकान् ।
आर्यभाषाः अर्थ- (इदम:) इदम् इस (अङ्गस्य) अङ्ग के (दः) दकार के स्थान में (च) भी (विभक्तौ) विभक्ति परे होने पर (म: ) मकार आदेश होता है।
उदा० - इमौ माणवकौ । ये दो बालक । इमे माणवकाः । ये सब बालक । इमं माणवकम् । इस बालक को । इमौ माणवकौ । इन दो बालकों को । इमान् माणवकान् । इन सब बालकों को ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
