SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 145
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ १२८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्र -प्रवचनम् धातुस्थ दकार को भी नकार आदेश होता है। यहां णिलोप, इडागम के अभाव के अतिरिक्त उपधा ह्रस्वत्व भी निपातित है। विकल्प-पक्ष में-छादितः । (६) ज्ञप्तः । ज्ञप्+ णिच्+त । ज्ञाप्+इ+त । ज्ञा+प्+इ+त। ज्ञाप्+०+त। ज्ञाप्+त । ज्ञप्त+सु । ज्ञप्तः । यहां णिजन्त 'मारणतोषणनिशामनेषु ज्ञा' (भ्वा०प०) धातु से पूर्ववत् 'क्त' प्रत्यय है । 'मारणतोषणनिशामनेषु ज्ञा' (भ्वा० गणसूत्र ) से इसकी मित्-संज्ञा और 'मितां ह्रस्वः' (६ । ४ ।९२ ) से ह्रस्व होता है। इस सूत्र से णिच् का लुक् और इडागम का अभाव निपातित है। विकल्प-पक्ष में-ज्ञपित: । 'सनीवन्तर्धभ्रस्जदम्भुश्रिस्वपूर्णभरज्ञपिसनाम्' (७/२/४९) से 'ज्ञप्' धातु को विकल्प से इडागम का विधान किया गया है, अत: 'यस्य विभाषा' (७1२1१५) से निष्ठा में नित्य इडागम प्रतिषेध प्राप्त था, इसलिये यहां पुन: विकल्प का विधान किया गया है। इडागम-विकल्पः (२१) रुष्यमत्वरसंघुषास्वानाम् । २८ । प०वि०-रुषि-अम-त्वर-संघुष-आस्वनाम् ६।३ । स०-रुषिश्च अमश्च त्वरश्च संघुषश्च आस्वन् च ते रुषि०आस्वनः, तेषाम् - रुषि०आस्वनाम् ( इतरेतरयोगद्वन्द्व : ) । अनु०-अङ्गस्य, न, इट्, निष्ठायाम्, वा इति चानुवर्तते । अन्वयः-रुष्यमत्वरसंघुषास्वनिभ्योऽङ्गेभ्यो निष्ठाया वा इड् न । अर्थः-रुष्यमत्वरसंघुषास्वनिभ्योऽङ्गेभ्य उत्तरस्या निष्ठाया विकल्पेन इडागमो न भवति । उदा० (रुषि) रुष्टः, रुषितः । ( अम) अभ्यान्तः, अभ्यमित: T (त्वर) तूर्ण:, त्वरित: । (संघुष) संघुष्टौ पादौ, संघुषितौ पादौ । संघुष्टं वाक्यमाह, संघुषितं वाक्यमाह । (आस्वन्) आस्वान्तो देवदत्तः, आस्वनितो देवदत्तः । आस्वान्तं मनः, आस्वनितं मनः । - आर्यभाषाः अर्थ-(रुष्यमत्वरसंघुषास्वनिभ्यः) रुषि, अम, त्वर, संघुष, आस्वन् इन (अङ्गेभ्यः) अङ्गों से परे (निष्ठाया:) निष्ठा-संज्ञक प्रत्यय को (वा) विकल्प से (इट्) इडागम (न) नहीं होता है। उदा०- - (रुषि) रुष्ट:, रुषितः । रोष किया। (अम) अभ्यान्तः, अभ्यमितः । रोगी हुआ । (त्वर) तूर्ण:, त्वरित: । सम्भ्रान्त हुआ । (संघुष) संघुष्टौ पादौ, संघुषितौ Jain Education International For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org
SR No.003301
Book TitlePaniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 06
Original Sutra AuthorN/A
AuthorSudarshanacharya
PublisherBramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
Publication Year1999
Total Pages802
LanguageHindi, Sanskrit
ClassificationBook_Devnagari
File Size12 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy