Page Text
________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
आर्यभाषाः अर्थ- (ऋदुशनसपुरुदंसोऽनेहसाम्) ऋकारान्त उशनस्, पुरुदंसस्, अनेहस् इन (अङ्गस्य) अङ्गों को (च) भी (असम्बुद्धौ) सम्बुद्धि से भिन्न (सौ) सु-प्रत्यय परे होने पर (अनङ्) अनङ् आदेश होता है।
ξο
उदा०- (ऋकारान्त) कर्ता । करनेवाला । हर्ता । हरण करनेवाला । माता । जननी। पिता / जनक । भ्राता । भाई । (उशनस् ) उशना । शुक्र ग्रह, सामद्रष्टा ऋषि का नाम। (पुरुदंसस्) पुरुदंसा | हंस (अनेहस् ) अनेहा | काल / समय ।
सिद्धि-कर्ता । कर्तृ+सु । कर्त् अनङ्+स् । कर्त् अन्+स् । कर्तन्+स् । कर्तान्+स् । कर्तान् + | कर्ता० । कर्ता ।
/
यहां ऋकारान्त 'कतृ' शब्द से 'स्वौजस ० ' ( ४ । १ । २ ) से सम्बुद्धि से भिन्न 'सु' प्रत्यय है। इस सूत्र से अनङ् आदेश होता है । सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौं' (६४८) से दीर्घ, 'हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् ०' ( ६ । १ । ६७ ) से 'सु' का लोप और 'नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य' (८/२ 1७ ) से नकार का लोप होता है। ऐसे ही हर्ता आदि तथा उशना, पुरुदंसा, अनेहा ।
तृजवद्भावः
(१२) तृज्वत् क्रोष्टुः । ६५ । प०वि० - तृज्वत् अव्ययपदम्, क्रोष्टुः १ । १ ।
अनु० - अङ्गस्य, सर्वनामस्थाने, असम्बुद्धाविति चानुवर्तते । तद्धितवृत्ति: - तृचा तुल्यं वर्तते इति तृज्वत् । तेन तुल्यं क्रिया चेद्वति:' (५ ।१।११४) इत्यनेन तुल्यार्थे वति: प्रत्ययः । अन्वयः-क्रोष्टुरङ्गस्य असम्बुद्धौ सर्वनामस्थाने तृज्वत् । अर्थः-क्रोष्टुरित्येतस्याङ्गस्य सम्बुद्धिवर्जिते सर्वनामस्थाने परतस्तृज्वत् कार्यं भवति । तृजन्तस्य यद्रूपं तदस्यापि भवतीत्यर्थः ।
उदा० - क्रोष्टा, क्रोष्टारौ, क्रोष्टारः । क्रोष्टारम्, क्रोष्टारौ ।
आर्यभाषाः अर्थ- (क्रोष्टुः) क्रोष्टु इस (अङ्ग्ङ्गस्य) अङ्ग को (असम्बुद्धौ) सम्बुद्धि से भिन्न (सर्वनामस्थाने) सर्वनामस्थान- संज्ञक प्रत्यय परे होने पर (तृज्वत्) तृच् प्रत्यय के समान कार्य होता है । तृच् प्रत्ययान्त शब्द का जो रूप होता है, वह इसका भी होता है।
उदा०-क्रोष्टा । शृगाल (गीदड़ ) । क्रोष्टारौ । दो श्रृंगाल । क्रोष्टारः । सब शृगाल । क्रोष्टारम्। शृगाल को। क्रोष्टारौ । दो शृगालों को ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 003301 |
| Book Title | Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 06 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Sudarshanacharya |
| Publisher | Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar |
| Publication Year | 1999 |
| Total Pages | 802 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 12 MB |