________________
पञ्चमाध्यायस्य चतुर्थः पादः
४८३
प्रत्ययान्त शब्द की अव्ययीभाव संज्ञा होती है और उसकी 'अव्ययीभावश्च' (१1१1४१ ) से अव्ययसंज्ञा होकर 'अव्ययादाप्सुपः ' (२।४।८२ ) से 'सु' का लुक् होता है। ऐसे ही - कचाकचि, दण्डादण्डि, मुसलामुसलि ।
इच्
(१६) द्विदण्ड्यादिभ्यश्च । १२८ ।
प०वि०-द्विदण्डि-आदिभ्यः ४ | ३ च अव्ययपदम् ।
सo - द्विदण्डि आदिर्येषां ते द्विदण्ड्यादयः तेभ्य:- द्विदण्ड्यादिभ्यः ( बहुव्रीहि: ) ।
अनु०-समासान्ता:, बहुव्रीहौ, इच् इति चानुवर्तते । अन्वयः - बहुव्रीहौ द्विदण्ड्यादिभ्यश्च समासान्त इच् । अर्थ :- बहुव्रीहौ समासे द्विदण्ड्यादिभ्यः = द्विदण्ड्यादिशब्दसिद्ध्यर्थं च समासान्त इच् प्रत्ययो निपात्यते ।
उदा० - द्वौ दण्डौ यस्मिन् प्रहरणे तत् - द्विदण्डि प्रहरति । द्विमुसलि प्रहरति, इत्यादिकम् ।
द्विदण्डि । द्विमुसलि । उभाञ्जलि । उभयाञ्जलि । उभाकर्णि । उभयाकर्णि । उभादन्ति । उभयादन्ति । उभाहस्ति । उभयाहस्ति । उभापाणि । उभयापाणि । उभाबाहु । उभयाबाहु । एकपदि । प्रोह्यपदि । आढ्यपदि । सपदि। निकुच्यकर्णि। संहतपुच्छि । उभाबाहु । उभयाबाहु इति निपातनाद् इच्प्रत्ययलोपः । प्रत्ययलक्षणेनाव्ययीभावसंज्ञा । इति द्विदण्ड्यादयः । ।
आर्यभाषाः अर्थ- ( बहुव्रीहौ) बहुव्रीहि समास में (द्विदड्यादिभ्यः ) द्विदण्डि आदि शब्दों के सिद्धि के लिये (च) भी (समासान्तः) समास का अवयव ( इच्) इच् प्रत्यय निपातित है ।
उदा० - जिस प्रहार में दो दण्ड हैं वह - द्विदण्डि । जिस प्रहार में दो ह- द्विमुसलि, इत्यादि ।
वह-1
मुसल
सिद्धि-द्विदण्डि । द्वि+औ+दण्ड + औ । द्वि+दण्ड+इच् । द्विदण्ड् + इ । द्विदण्डि+सु । द्विदण्डि + 0। द्विदण्डि ।
Jain Education International
हैं
यहां द्वि और दण्ड शब्दों का पूर्ववत् बहुव्रीहि समास है । द्विदण्ड' शब्द से इस सूत्र से समासान्त इच्' प्रत्यय निपातित है । शेष कार्य पूर्ववत् है । ऐसे ही द्विमुसलि ।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
