________________
३४२
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
आर्यभाषा: अर्थ - (ह्रस्वे ) छोटे अर्थ में विद्यमान प्रातिपदिक से यथाविहित
प्रत्यय होता है।
उदा०-ह्रस्व=छोटा वृक्ष-वृक्षक। ह्रस्व प्लक्ष = पिलखण - प्लक्षक । ह्रस्व स्तम्भ=
खम्भा-स्तम्भक ।
सिद्धि-वृक्षक:। यहां ह्रस्व अर्थ में विद्यमान वृक्ष' शब्द से 'प्रागिवात् क:' (५1३/७०) से यथाविहित 'क' प्रत्यय है। ऐसे ही - प्लक्षकः, स्तम्भकः ।
कन्
प०वि० संज्ञायाम् ७ ।१ कन् १ । १ । अनु० - ह्रस्वे इत्यनुवर्तते ।
अन्वयः - ह्रस्वे प्रातिपदिकात् कन्, संज्ञायाम् ।
अर्थ:- ह्रस्वेऽर्थे वर्तमानात् प्रातिपदिकात् कन् प्रत्ययो भवति, संज्ञायां गम्यमानायाम् ।
उदा० - ह्रस्वो वंश: - वंशकः । ह्रस्वो वेणुः - वेणुकः । ह्रस्वो दण्ड:
दण्डकः ।
(२) संज्ञायां कन् । ८७ ।
आर्यभाषाः अर्थ - ( ह्रस्वे) ह्रस्व अर्थ में विद्यमान प्रातिपदिक से (कन्) कन् प्रत्यय होता है (संज्ञायाम्) यदि वहां संज्ञा अर्थ की प्रतीति हो ।
उदा०-ह्रस्व वंश=बांस=वंशक (बांस की एक पोरी) । ह्रस्व वेणु= वेणुक (बांस की मूठवाला अंकुश ) । ह्रस्व दण्ड = दण्डक ( सोटा) ।
सिद्धि-वंशकः । वंश+सु+कन्। वंश+क। वंशक+सु । वंशकः ।
यहां ह्रस्व अर्थ में विद्यमान 'ह्रस्व' शब्द से संज्ञा अर्थ अभिधेय में इस सूत्र से 'कन्' प्रत्यय है । ऐसे ही - वेणुकः, दण्डकः ।
र:
(३) कुटीशमीशुण्डाभ्यो रः । ८८ ।
प०वि० - कुटी - शमी - शुण्डाभ्य: ५ । ३ र: १।१।
सo - कुटी च शमी च शुण्डा च ताः कुटीशमीशुण्डाः, ताभ्य:कुटीशमीशुण्डाभ्यः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
