________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
उदा०-ईषदसमाप्तः पण्डितः - बहुपण्डितः । बहुपटुः । बहुमृदुः ( बहुच्) । पण्डितकल्प: ( कल्पप्) । पण्डितदेश्य : (देश्य: ) । पण्डितदेशीयः (देशीरर् ) । पटुकल्प: । पटुदेश्यः । पटुदेशीयः । मृदुकल्पः । मृदुदेश्यः । मृदुदेशीयः ।
३२६
आर्यभाषा: अर्थ- (ईषदसमाप्तौ ) थोड़ीसी असम्पूर्णता = न्यूनता अर्थ में विद्यमान (सुपः) सुबन्त शब्द से (विभाषा) विकल्प से (बहुच्) बहुच् प्रत्यय होता है और वह (तु) तो उस सुबन्त से (पुरस्तात्) पूर्व होता है, पर नहीं और पक्ष में कल्पप्, देश्य, देशीयर् प्रत्यय होते हैं।
उदा०- - ईषद् - असमाप्त = थोड़ा-सा कम पण्डित- बहुपण्डित । ईषद् - असमाप्त पटु- बहुपटु । ईषद्-असमाप्त मृदु- कोमल - बहुमृदु (बहुच्) । ईषद् - असमाप्त पण्डित - पण्डितकल्प ( कल्पप्) । पण्डितदेश्य (देश्य ) । पण्डितदेशीय (देशीयर् ) । ईषद् - असमाप्त पटु = चतुरपटुकल्प। पटुदेश्य। पटुदेशीय । ईषद्-असमाप्त मृदु-कोमल - मृदुकल्प। मृदुदेश्य। मृदुदेशीय ।
सिद्धि-(१) बहुपण्डितः। बहुच् + पण्डित + सु । बहु + पण्डितः । बहुपण्डितः ।
यहां ईषद्-असमाप्ति अर्थ में विद्यमान, सुबन्त 'पण्डित' शब्द से इस सूत्र से सुबन्त से पूर्व 'बहुच्' प्रत्यय है। ऐसे ही - बहुपटुः, बहुमृदुः ।
(२) पण्डितकल्प: आदि पदों की सिद्धि पूर्ववत् है । प्रकारविशिष्टार्थप्रत्ययविधिः
जातीय
(१) प्रकारवचने जातीयर् । ६६ । प०वि० - प्रकार- वचने ७ । १ जातीय १ । १ ।
स०-सामान्यस्य भेदक: ( विशेष : ) प्रकार: । प्रकारस्य वचनम्
(द्योतनम्) प्रकारवचनम्, तस्मिन् प्रकारवचने ( षष्ठीतत्पुरुषः ) । अनु० - सुप इत्यनुवर्तते ।
अन्वयः - प्रकारवचने सुपो जातीयर् । अर्थः-प्रकारवचनेऽर्थे वर्तमानात् सुबन्तात् स्वार्थे जातीयर् प्रत्ययो
भवति ।
उदा०-पण्डितप्रकारः=पण्डितविशेष:-पण्डितजातीयः । पटुजातीयः ।
मृदुजातीय: । दर्शनीयजातीयः ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
