________________
२६२
पश्च ।
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
सिद्धि-(१) पश्च । अपर + ङि + ङसि + सु + अ । पश्च् + अ । पश्च+सु । पश्च+० ।
यहां दिक, देश, काल अर्थ में विद्यमान, सप्तमी - पञ्चमी - प्रथमान्त, दिशावाची 'अपर' शब्द से छन्दोविषय में 'अ' प्रत्यय और 'अपर' को 'पश्च' आदेश निपातित है। (२) पश्चा। यहां पूर्वोक्त 'अपर' शब्द से 'आ' प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है । (३) पश्चात् । पूर्ववत् (५/३/३२) ।
आति:
(८) उत्तराधरदक्षिणादातिः । ३४ । प०वि०-उत्तर- अधर - दक्षिणात् ५ ।१ आति: १ । १ ।
स०-उत्तरश्च अधरश्च दक्षिणश्च एतेषां समाहार उत्तराधरदक्षिणम्, तस्मात्-उत्तरधरदक्षिणात् ( समाहारद्वन्द्वः ) ।
अनु० - दिक्शब्देभ्यः, सप्तमीपञ्चमीप्रथमाभ्यः, दिग्देशकालेषु इति चानुवर्तते ।
अन्वयः - दिग्देशकालेषु सप्तमीपञ्चमीप्रथमान्तेभ्यो दिक्शब्देभ्य उत्तराधरदक्षिणेभ्य आतिः ।
अर्थ:-दिग्देशकालेष्वर्व्वेषु वर्तमानेभ्यः सप्तमीपञ्चमीप्रथमान्तेभ्यो दिशावाचिभ्य उत्तराधरदक्षिणेभ्यः प्रातिपदिकेभ्यः स्वार्थे आतिः प्रत्ययो भवति। उदाहरणम्
दिक्- (उत्तर) उत्तरस्यां दिशि वसति उत्तराद् वसति (सप्तमी ) । उत्तरस्या दिश आगत: - उत्तराद् आगत: (पञ्चमी)। उत्तरा दिग् रमणीया - उत्तराद् रमणीया (प्रथमा ) | ( अधर) अधरस्यां दिशि वसति-3 - अधराद् वसति (सप्तमी ) । अधरस्या दिश आगत: - अधराद् आगतः (पञ्चमी) । अधरा दिग् रमणीया-अधराद् रमणीया (प्रथमा) । (दक्षिण:) दक्षिणस्यां दिशि वसति - दक्षिणाद् आगत: (सप्तमी ) । दक्षिणस्या दिश आगत: - दक्षिणाद् आगत: ( पञ्चमी) । दक्षिणा दिग् रमणीया - दक्षिणाद रमणीया (प्रथमा) ।
इत्थम्-देशे काले चार्थे पश्चाद्वद् उदाहार्यम् ।
Jain Education International
-
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
