________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
आर्यभाषाः अर्थ- (तत्) प्रथमा-समर्थ (पूरणात्) पूरण-प्रत्ययान्त प्रातिपदिक से (अस्य) षष्ठी विभक्ति वा ( अस्मिन्निति) सप्तमी विभक्ति के अर्थ में (इनि:) इि प्रत्यय होता है ( वयसि ) यदि वहां वय: = आयु अर्थ की प्रतीति हो और (अस्ति) जो प्रथमा - समर्थ है यदि वह 'अस्ति' हो ।
२५२
उदा०-पञ्चम=पांचवां मास वा वर्ष इसका है वा इसमें है यह पञ्चमी उष्ट्र (ऊंट) । दशम= दसवां मास वा वर्ष इसका है वा इसमें है यह-दशमी उष्ट्र । दश मास वा दश वर्ष का ऊंट |
सिद्धि-पञ्चमी । पञ्चम+सु+इनि । पञ्चम्+इन् । पञ्चमिन्+सु । पञ्चमीन्+सु । पञ्चमीन् +0 | पञ्चमी० । पञ्चमी ।
यहां प्रथमा-समर्थ, पूरण-प्रत्ययान्त 'पञ्चम' शब्द से अस्य (षष्ठी) वा अस्मिन् (सप्तमी ) अर्थ में वय: = आयु अर्थ की प्रतीति में इस सूत्र से 'इनि' प्रत्यय है। शेष कार्य 'तपस्वी' (4 12 1902) के समान है। ऐसे ही दशमी ।
इनि:
(३८) सुखादिभ्यश्च ॥ १३१ ॥ प०वि० - सुख-आदिभ्यः ५ ।३ च अव्ययपदम् ।
स०-सुखम् आदिर्येषां ते सुखादय:, तेभ्य:- सुखादिभ्यः ( बहुव्रीहि: ) । अनु०-तत्, अस्य, अस्ति, अस्मिन्, इति, इनिरिति चानुवर्तते । अन्वयः - तत् सुखादिभ्यश्चाऽस्य, अस्मिन्निति इनिः अस्ति ।
"
अर्थ:- तद् इति प्रथमासमर्थेभ्य: सुखादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्योऽस्येति षष्ठ्यर्थेऽस्मिन्निति च सप्तम्यर्थे इनिः प्रत्ययो भवति, यत् प्रथमासमर्थमस्ति चेत् तद् भवति ।
उदा०-सुखमस्य, अस्मिन् वाऽस्ति - सुखी । दुःखी, इत्यादिकम् । सुख। दु:ख। तृप्र। कृच्छ्र । आम्र । अलीक । करुणा । कृपण । सोढ। प्रमीप। शील। हल । माला क्षेपे । प्रणय । इति सुखादय: । ।
आर्यभाषाः अर्थ- (तत्) प्रथमा-समर्थ (सुखादिभ्यः ) सुख-आदि प्रातिपदिकों से (च) भी (अस्य) षष्ठी-विभक्ति वा (अस्मिन्निति) सप्तमी विभक्ति के अर्थ में (इनि:) इन प्रत्यय होता है (अस्ति ) जो प्रथमा-समर्थ है यदि वह 'अस्ति' हो ।
उदा० - सुख इसका है वा इसमें है यह - सुखी । दु:ख इसका है वा इसमें है यह - दुःखी, इत्यादि ।
सिद्धि-सुखी। सुख+सु+इनि। सुख्+इन्। सुखिन्+सु। सुखीन्+सु । सुखीन्+0। सुखी ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
