________________
पञ्चमाध्यायस्य द्वितीय पादः
नित्यं ठञ्
(२५) एकगोपूर्वाट्ठञ् नित्यम् ।११८ । प०वि०-एक-गोपूर्वात् ५ ।१ ठञ् १।१ नित्यम् १।१ । स०-एकश्च गौश्च ते-एकगावौ । एकगावौ पूर्वौ यस्य तद्-एकगोपूर्वम्, तस्मात्-एकगोपूर्वात् ( इतरेतरयोगद्वन्द्वगर्भितबहुव्रीहि: ) ।
२४१
अनु०-तत्, अस्य, अस्ति, अस्मिन् इति, इति चानुवर्तते । अत इति चानुवर्तनीयम् (५।२ । ११५)।
अन्वयः-तद् एकगोपूर्वाद् अतोऽस्य, अस्मिन्निति च नित्यं ठञ्,
अस्ति ।
अर्थः-तद् इति प्रथमासमर्थाद् एकपूर्वाद् गोपूर्वाच्चाकारान्तात् प्रातिपदिकाद् अस्येति षष्ठ्यर्थे, अस्मिन्निति च सप्तम्यर्थे नित्यं ठञ् प्रत्ययो भवति, यत् प्रथमासमर्थमस्ति चेत् तद् भवति ।
उदा०- (एकपूर्वम्) एकशतमस्य अस्मिन् वाऽस्ति - ऐकशतिकः । ऐकसहस्रिक: । (गोपूर्वम्) गोशतमस्य, अस्मिन् वाऽस्ति-गौशतिकः । गौसहस्रिकः ।
आर्यभाषाः अर्थ- (तत्) प्रथमा-समर्थ (एकगोपूर्वात्) एक शब्द पूर्ववाले तथा गोशब्द पूर्ववाले (अतः) अकारान्त प्रातिपदिक से (अस्य) षष्ठी विभक्ति और (अस्मिन्निति) सप्तमी विभक्ति के अर्थ में (नित्यम् ) सदा (ठञ) ठञ् प्रत्यय होता है (अस्ति) जो प्रथमा-समर्थ है यदि वह 'अस्ति' हो ।
उदा०- (एकपूर्व) एकशत = एक सौ कार्षापण ( रुपया) इसका है वा इसमें है यह ऐकशतिक । एकसहस्र = एक हजार कार्षापण (रुपया) इसका है वा इसमें है यह - ऐकसाहस्रिक । (गोपूर्व ) गोशत = सौ गौ इसकी हैं वा इसमें हैं यह - गौशतिक । गोसहस्र = हजार गौ इसकी हैं वा इसमें हैं यह - गौसहस्रिक ।
सिद्धि - (१) ऐकशतिकः । एकशत+सु+ठञ् । ऐकशत्+इक । ऐकशतिक+सु । ऐकशतिकः ।
Jain Education International
यहां प्रथमा-समर्थ, एक शब्द पूर्ववाले 'एकशत' शब्द से अस्य (षष्ठी) और अस्मिन् (सप्तमी) अर्थ में इस सूत्र से नित्य 'ठञ्' प्रतयय है। 'ठस्येकः' (७ 1३1५०) से 'ठू' के स्थान में 'इक्' आदेश, पूर्ववत् अंग को आदिवृद्धि और अंग के अकार का लोप होता है । ऐसे ही - ऐकसहस्रिक:, गौशतिकः, गौसहस्रिकः ।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
