________________
२४०
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
इलच्+इनि+ठन्+मतुप्
(२४) तुदादिभ्य इलच् च । ११७ ।
प०वि० - तुन्द - आदिभ्यः ५ । ३ इलच् १ । १ च अव्ययपदम् । स०-तुन्द आदिर्येषां ते तुन्दादय:, तेभ्यः - तुन्दादिभ्यः ( बहुव्रीहि: ) । अनु० - तत्, अस्य, अस्ति, अस्मिन् इति मतुप् इनिठनाविति चानुवर्तते ।
अन्वयः- तत् तुन्दादिभ्योऽस्य, अस्मिन्निति च इलच्, इनिठनौ, मतुप् अस्ति 1
च,
अर्थ:-तद् इति प्रथमासमर्थेभ्यस्तुन्दादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्योऽस्येति षष्ठ्यर्थे, अस्मिन्निति च सप्तम्यर्थे इलच्, इनिठनौ, मतुप् च प्रत्यया भवन्ति यत् प्रथमासमर्थमस्ति चेत् तद् भवति ।
उदा०-तुन्दमस्य, अस्मिन् वाऽस्ति - तुन्दिल: (इलच्) । तुन्दी (इनि:)। तुन्दिकः ( ठन् ) । तुन्दवान् ( मतुप् ) । उदरमस्य, अस्मिन् वाऽस्तिउदरिल (इलच्) । उदरी (इनि: ) । उदरिक (ठन्) । उदरवान् ( मतुप् ) इत्यादिकम् ।
तुन्द। उदर। पिचण्ड । घट । यव । व्रीहि । स्वाङ्गाद् विवृद्धौ च । इति तुन्दादय: ।।
आर्यभाषाः अर्थ- (तत्) प्रथमा-समर्थ (तुन्दादिभ्यः ) तुन्द आदि प्रातिपदिकों से (अस्य) षष्ठी-विभक्ति और (अस्मिन्निति) सप्तमी विभक्ति के अर्थ में (इलच्) इलच् (इनिठनौ) इनि, ठन् (च) और (मतुप् ) मतुप् प्रत्यय होते हैं।
उदा०-तुन्द=बड़ा तोंद है इसका वा इसमें यह - तुन्दिल ( इलच् ) । तुन्दी (इनि) । तुन्दिक (ठन्) । उदर = बड़ा पेट है इसका वा इसमें यह उदरिल (इलच्) । उदरी (इनि) । उदरिल (ठन्)। उदरवान् (मतुप्) इत्यादिक ।
सिद्धि - (१) तुन्दिल: । तुद+सु+इलच् । तुन्द्+इल। तुन्दिल+सु । तुन्दिलः ।
यहां प्रथमा-समर्थ ‘तुन्द' शब्द से अस्य (षष्ठी) और अस्मिन् (सप्तमी) अर्थ में 'इलच्' प्रत्यय है । 'यस्येति च' (६ । ४ ।१४८) से अंग के अकार का लोप होता है।
(२) तुन्दी, तुन्दिकः, तुन्दवान् आदि पदों की सिद्धि पूर्ववत् है ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
