________________
पञ्चमाध्यायस्य द्वितीय पादः उदा०-दन्ता उन्नता अस्य, अस्मिन् वा सन्ति
त-दन्तुरः ।
आर्यभाषाः अर्थ- (तत्) प्रथमा - समर्थ (दन्तः ) दन्त प्रातिपदिक से (अस्य) षष्ठी - विभक्ति और (अस्मिन् ) सप्तमी विभक्ति के अर्थ में (उरच्) उरच् प्रत्यय होता है (उन्नते, अस्ति ) जो प्रथमा-समर्थ है यदि वह 'उन्नत है' हो ।
उदा०-दन्त हैं उन्नत=ऊंचे इसके वा इसमें यह - दन्तुर (दांतुआ) । सिद्धि-दन्तुरः। दन्त+जस्+उरच्। दन्त्+उरच्। दन्तुर+सु। दन्तुरः।
यहां प्रथमा-समर्थ' 'दन्त' शब्द से अस्य (षष्ठी) और अस्मिन् (सप्तमी ) अर्थ में तथा उन्नत अर्थ अभिधेय में इस सूत्र से 'उरच्' प्रत्यय है । पूर्ववत् अंग के अकार का लोप होता है।
रः -
(१४) ऊषसुषिमुष्कमधो रः । १०७ ।
प०वि० - ऊष - सुषि- मुष्क - मधोः । ५ । १ र १ । १ ।
सo - ऊषश्च सुषिश्च मुष्कश्च मधु च एतेषां समाहार ऊषसुषिमुष्कमधु, तस्मात् - ऊषसुषिमुष्कमधोः (समाहारद्वन्द्वः) । समाहारद्वन्द्वे पुंलिङ्गनिर्देशः सौत्रो वेदतिव्यः ।
२२६
अनु०-तत्, अस्य, अस्ति, अस्मिन्, इति, इति चानुवर्तते । अन्वयः - तद् ऊषसुषिमुष्कमधुभ्योऽस्य, अस्मिन्निति च रः, अस्ति । अर्थ:-तद् इति प्रथमासमर्थेभ्य: ऊषसुषिमुष्कमधुभ्यः प्रातिपदिकेभ्योऽस्येति षष्ठ्यर्थे, अस्मिन्निति च सप्तम्यर्थे रः प्रत्ययो भवति, यत् प्रथमासमर्थमस्ति चेत् तद् भवति ।
उदा०- ( ऊषः) ऊषा अस्य अस्मिन् वा सन्ति - ऊषरं क्षेत्रम् । (सुषिः) सुषिरस्य, अस्मिन् वाऽस्ति - सुषिरं काष्ठम् । (मुष्कः) मुष्कावस्य, अस्मिन् वा स्तः-मुष्करः पशुः । ( मधु ) मधु अस्य, अस्मिन् वाऽस्तिमधुरो गुडः ।
आर्यभाषाः अर्थ- (तत्) प्रथमा-समर्थ (ऊषसुषिमुष्कमधोः) ऊष, सुषि, मुष्क, मधुप्रातिपदिकों से (अस्य) षष्ठी विभक्ति और (अस्मिन् ) सप्तमी - विभक्ति के अर्थ में (र: ) र प्रत्यय होता है ( अस्ति ) जो प्रथमा - समर्थ है यदि वह 'अस्ति' हो ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
