________________
२२६
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अन्वय:-तत् तप:सहस्राभ्याम् अस्य, अस्मिन्निति चाऽण, अस्ति।
अर्थ:-तद् इति प्रथमासमर्थाभ्यां तप:सहस्राभ्यां प्रातिपदिकाभ्याम् अस्येति षष्ठ्यर्थे, अस्मिन्निति च सप्तम्यर्थेऽण् प्रत्ययो च भवति, यत् प्रथमासमर्थमस्ति चेत् तद् भवति।
उदा०-(तपः) तपोऽस्य, अस्मिन् वाऽस्ति-तापस:। (सहस्रम्) सहस्रमस्य, अस्मिन् वाऽस्ति-साहस्रः ।
आर्यभाषा: अर्थ-(तत्) प्रथमा-समर्थ (तप:सहस्राभ्याम्) तपस्, सहस्त्र प्रातिपदिकों से (अस्य) षष्ठी-विभक्ति और (अस्मिन्) सप्तमी-विभक्ति के अर्थ में (अण) अण् प्रत्यय (च) भी होता है, (अस्ति) जो प्रथमा-समर्थ है यदि वह 'अस्ति' हो।
उदा०-(तप:) तप इसका है वा इसमें है यह-तापस (तपस्वी)। (सहस्र) सहस्र हजार कार्षापण (रुपया) इनके हैं वा इसमें है यह-साहस्र (हजारी)।
सिद्धि-तापस: । तपस्+सु+अण् । तापस्+अ। तापस+सु। तापसः ।।
यहां प्रथमा-समर्थ तपस्' शब्द से अस्य (षष्ठी) और अस्मिन् (सप्तमी) अर्थ में इस सूत्र से 'अण्' प्रत्यय है। पूर्ववत् अंग को आदिवृद्धि होती है। ऐसे ही-साहस्रः ।
अण्
(११) सिकताशर्कराभ्यां च।१०४। प०वि०-सिकता-शर्कराभ्याम् ५।२ च अव्ययपदम् ।
स०-सिकता च शर्करा च ते सिकताशकरे, ताभ्याम्-सिकताशर्कराभ्याम् (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) ।
अनु०-तत्, अस्य, अस्ति, अस्मिन्, इति, अण् इति चानुवर्तते । अन्वयः-तत् सिकताशर्कराभ्यां चाऽस्य, अस्मिन्निति चाऽण् अस्ति।
अर्थ:-तद् इति प्रथमासमर्थाभ्यां सिकताशर्कराभ्यां प्रातिपदिकाभ्यां चास्येति षष्ठ्यर्थे, अस्मिन्निति च सप्तम्यर्थेऽण् प्रत्ययो भवति, यत् प्रयमासमर्थमस्ति चेत् तद् भवति।
उदा०-(सिकता) सिकताऽस्य, अस्मिन् वाऽरित-सैकतो घटः ।। (शर्करा) काराऽस्य, अस्मिन् वाऽस्ति-शार्करं मधु ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
