________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अर्थ:-उ-वर्णान्तेभ्यो गवादिभ्यश्च प्रातिपदिकेभ्य: प्राक्-क्रीतीयेष्वर्थेषु यत् प्रत्ययो भवति।
उदा०-(उ-वर्णान्त:) शकवे हितम्-शङ्कव्यं दारु। पिचव्यः कार्पास: । कमण्डलव्या मृत्तिका। (गवादि:) गवे हितम्-गव्यम् । हविष्यम् ।
गो। हविस् । बर्हिस् । खट । अष्टका । युग । मेधा। स्रक् ।। नाभि नभं च ।। शुन: संप्रसारणं वा च दीर्घत्वं तत्सन्नियोगेन चान्तोदात्तत्वम्। शुन्यम्। शून्यम्। ऊधसोऽनङ् च।। ऊधन्य: कूप:। उदर। स्वर। स्खद् । अक्षर। विष । स्कन्द । अध्वा । इति गवादयः ।।
आर्यभाषा: अर्थ-(उ-गवादिभ्यः) उ-वर्णान्त और गो-आदि प्रातिपदिकों से (प्राक् क्रीतात्) पूर्व-क्रीतीय अर्थों में (यत्) यत् प्रत्यय होता है।
उदा०-(उवर्णान्त) शकु (खूटा) के लिये हितकारी-शङ्कव्य दारु (लकड़ी)। पिचु (रूई) के लिये हितकारी-पिचव्य कापस (कपास)। कमण्डलु जलपात्र के लिये हितकारी-कमण्डलव्या मृत्तिका (मिट्टी)। (गवादि) गौ के लिये हितकारी-गव्य। हवि: के लिये हितकारी-हविष्य।
सिद्धि-शकव्यम् । शकु+डे+यत् । शड्को+य। शङ्कव्य+सु। शकव्यम् ।
यहां चतुर्थी-समर्थ, उकारान्त 'शकु' शब्द से प्राक्-क्रीतीय हित-अर्थ में इस सूत्र से यत्' प्रत्यय है। यह छ' प्रत्यय का अपवाद है। 'ओर्गुणः' (६।४।१४६) से अंग को गुण और 'वान्तो यि प्रत्यये' (६।१।७८) से वान्त (अव) आदेश होता है। ऐसे ही-पिचव्य: आदि। यत्
(३) कम्बलाच्च संज्ञायाम्।३। प०वि०-कम्बलात् ५ १ च अव्ययपदम्, संज्ञायाम् ७।१। अनु०-प्राक्, क्रीतात्, यत् इति चानुवर्तते। अन्वय:-कम्बलात् प्राक् क्रीताद् यत् संज्ञायाम्।
अर्थ:-कम्बल-शब्दात् प्रातिपदिकाच्च प्राक्-क्रीतीयेष्वर्थेषु यत् प्रत्ययो भवति, संज्ञायां गम्यमानायाम् ।
उदा०-कम्बलाय हितम्-कम्बल्यमूर्णापलशतम् ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
