________________
पञ्चमाध्यायस्य प्रथमः पादः
अनु०-तस्य, भावः, कर्मणि च इति चानुवर्तते ।
"
अन्वयः - तस्य पत्यन्तपुरोहितादिभ्यो भावे कर्मणि च यक् । अर्थ:-तस्य इति षष्ठीसमर्थेभ्यः पत्यन्तेभ्यः पुरोहितादिभ्यश्च प्रातिपदिकेभ्यो भावे कर्मणि चार्थे यक् प्रत्ययो भवति, त्वतलौ तु भवत एव ।
१२३
I
उदा०- (पत्यन्तम् ) सेनापतेर्भावः कर्म वा - सेनापत्यम् (यक्) । सेनापतित्वम् (त्व: ) । सेनापतिता (तल्) । गृहपतेर्भावः कर्म वा गार्हपत्यम् (यक्) | गृहपतित्वम् (त्व: ) । गृहपतिता (तल्) । (पुरोहितादि: ) पुरोहितस्य भावः कर्म वा-पौरोहित्यम् (यक्) । पुरोहितत्वम् (त्व: ) । पुरोहितता (तल्) । राज्ञो भावः कर्म वा राज्यम् (यक्) । राजत्वम् (त्व: ) । राजता (तल्) इत्यादिकम्।
पुरोहित । राजन् । संग्रामिक। एषिक। वर्मित। खण्डिक । दण्डित । छत्रिक । मिलिक । पिण्डिक । बाल | मन्द । स्तनिक । चूडितिक । कृषिक। पूतिक । पत्रिक। प्रतिक । अजानिक । सलनिक । सूचिक । शाक्वर । सूचक | पक्षिक । सारथिक । जलिक । सूतिक । अञ्जलिक । राजाऽसे सूचक । इति पुरोहितादयः । ।
आर्यभाषाः अर्थ-(तस्य) षष्ठी - समर्थ (पत्यन्तपुरोहितादिभ्यः ) पति शब्द जिसके अन्त में है उनसे तथा पुरोहित - आदि प्रातिपदिकों से (भावः) भाव (च) और (कर्मणि) कर्म अर्थ में (यक) यक् प्रत्यय होता है, त्व और तत् प्रत्यय तो होते ही हैं।
उदा०- - (पत्यन्त) सेनापति का भाव वा कर्म - सैनापत्य (यक्) । सेनापतित्व (त्व)। सेनापतिता (तल्) । गृहपति का भाव वा कर्म-गार्हपत्य (यक्) । गृहपतित्व (त्व)। गृह (तल्) । (पुरोहितादि) पुरोहित का भाव वा कर्म - पौरोहित्य (यक्) । पुरोहितत्व (त्व) । पुरोहितता (तल्) । राजा का भाव वा कर्म-राज्य (यक्)। राजत्व (त्व)। राजता (तल्) इत्यादि ।
सिद्धि - (१) सैनापत्यम् । सेनापति + ङस् +यक् । सैनापत्+य। सैनापत्य+सु । सैनापत्यम् ।
यहां षष्ठी-समर्थ, पति-अन्त 'सेनापति' शब्द से भाव और कर्म अर्थ में इस सूत्र से 'यक्' प्रत्यय है। 'किति च' (७ । २ । ११८) से अंग को आदिवृद्धि और 'यस्येति च' (६/४/१४८) से अंग के इकार का लोप होता है। ऐसे ही गार्हपत्यम्, पौरोहित्यम् ।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
Jain Education International
