________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी प्रवचनम्
ब्राह्मणं । वाडव । माणव । चोर । मूक । आराधय । विराधय । अपराधय । उपराधय । एकभाव | द्विभाव । त्रिभाव । अन्यभाव । समस्थ । विषमस्थ। परमस्थ। मध्यमस्थ । अनीश्वर । कुशल। कपि । चपल । अक्षेत्रज्ञ। निपुण। अर्हतो नुम् च । आर्हन्त्यम् । संवादिन् । संवेशिन् । बहुभाषिन् । बालिश । दुष्पुरुष । कापुरुष । दायाद । विशसि । धूर्त | राजन् । सम्भाषिन्। शीर्षपातिन् । अधिपति । अलस । पिशाच । पिशुन । विशाल । गणपति । धनपति । नरपति । गडुल । निव । निधान । विष । सर्ववेदादिभ्यः स्वार्थे। चतुर्वेदस्योभयपदवृद्धिश्च । चातुर्वेद्यम् । इति ब्राह्मणादयः । आकृतिगणोऽयम् । ।
I
१२०
आर्यभाषाः अर्थ- (तस्य) षष्ठी - समर्थ ( गुणवचनब्राह्मणादिभ्यः) गुणवाची तथा ब्राह्मण-आदि प्रातिपदिकों से (भावः) भाव (च) और (कर्मणि) कर्म= क्रिया अर्थ में (ष्यञ्) ष्यञ् प्रत्यय होता है । त्व और तत् प्रत्यय तो होते ही हैं।
उदा०- -(गुण) जड़ का भाव वा कर्म- जाड्य (ष्यञ्) । जडत्व (त्व)। जडता (तल्) मूर्खता । ( ब्राह्मणादि) ब्राह्मण का भाव वा कर्म - ब्राह्मण्य ( ष्यञ् ) । ब्राह्मणत्व (त्व) । ब्राह्मणता (तल्) ब्राह्मणपन | माणव का भाव वा कर्म- माणव्य ( ष्यञ् ) । माणवत्व (त्व) | माणवता (तत्) छोकरापन, इत्यादि ।
सिद्धि - जाड्यम् । जङ+ ङस् + ष्यञ् । जाड्+य। जाड्य+सु । जाड्यम् ।
से
यहां षष्ठी- समर्थ गुणवाची 'जड' शब्द से भाव और कर्म अर्थ में इस सूत्र 'ष्यञ्' प्रत्यय है। पूर्ववत् अंग को आदिवृद्धि और अंग के अकार का लोप होता है। ऐसे ही - ब्राह्मण्यम्, माणव्यम् ।
यत् (नलोपः)
(२) स्तेनाद्यन्नलोपश्च । १२४ |
प०वि० - स्तेनात् ५ | १ यत् १ ।१ नलोपः १ । १ च अव्ययपदम् । सo - नस्य लोप इति नलोपः (षष्ठीतत्पुरुषः ) । अनु०- तस्य भावः, कर्मणि च इति चानुवर्तते ।
अन्वयः - तस्य स्तेनाद् भावे कर्मणि च यद् नलोपश्च । अर्थ:-तस्य इति षष्ठीसमर्थात् स्तेन-शब्दात् प्रातिपदिकाद् भावे कर्मणि चार्थे यत् प्रत्ययो भवति, नकारस्य च लोपो भवति, त्वतलौ तु
भवत एव ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
