________________
पञ्चमाध्यायस्य प्रथमः पादः
११६ आर्यभाषा: अर्थ-(तस्य) षष्ठी-समर्थ (वर्णदृढादिभ्यः) वर्णविशेषवाची तथा दृढ-आदि प्रातिपदिकों से (भाव:) भाव अर्थ में (ष्यञ्) ष्यञ् (इमनिच्) इमनिच् (च) और (त्वतलौ) त्व, तल् प्रत्यय होते हैं। त्व और तल् प्रत्यय तो सर्वत्र होते ही हैं।
उदा०-(वर्ण) शुक्ल-सफेद का भाव-शौकल्य (ष्ठञ्) । शुक्लिमा (इमनिच्) । शुक्लत्व (त्व)। शुक्लता (तल्)। सफेदपन। कृष्ण का भाव-काष्र्ण्य (प्यञ्)। कृष्णिमा (इमनिच्) । कृष्णत्व (त्व)। कृष्णता (तल्) कालापन। (दृढादि) दृढ-मजबूत का भाव-दार्थ (ष्यञ्) । ढिमा (इमनिच्) । दृढत्व (त्व) । दृढता (तल्) इत्यादि।।
सिद्धि-(१) शौक्ल्यम् । शुक्ल+डस्+ष्यञ् । शौक्ल्+य । शौक्ल्य+सु । शौक्ल्यम्।
यहां षष्ठी-समर्थ वर्णविशेषवाची 'शुक्ल' शब्द से भाव अर्थ में इस सूत्र से 'प्यञ्' प्रत्यय है। पूर्ववत् अंग को आदिवृद्धि और अंग के अकार का लोप होता है। ऐसे ही-दाढयम् आदि। (२) शुक्लिमा आदि पदों की सिद्धि पूर्ववत् है।
भाव-कर्मार्थप्रत्ययप्रकरणम् ष्यञ्
(१) गुणवचनब्राह्मणादिभ्यः कर्मणि च।१२३। प०वि०-गुणवचन-ब्राह्मणादिभ्य: ५ ।३ कर्मणि ७१ च अव्ययपदम्।
स०-गुणमुक्तवन्त इति गुणवचना:, ब्राह्मण आदिर्येषां ते ब्राह्मणादय:, गुणवचनाश्च ब्राह्मणादयश्च ते गुणवचनब्राह्मणादयः, तेभ्य:-गुणवचनब्राह्मणादिभ्यः (बहुव्रीहिगर्भित इतरेतरयोगद्वन्द्व:)।।
अनु०-तस्य, भावः, ष्यञ् इति चानुवर्तते। अन्वय:-तस्य गुणवचनब्राह्मणदिभ्यो भावे कर्मणि च ष्यञ् ।
अर्थ:-तस्य इति षष्ठीसमर्थेभ्यो गुणवचनेभ्यो ब्राह्मणादिभ्यश्च प्रातिपदिकेभ्यो भावे कर्मणि चार्थे ष्यञ् प्रत्ययो भवति। त्वतलौ तु भवत एव। कर्मशब्दोऽत्र क्रियावचनो गृह्यते ।
उदा०- (गुणवचन:) जडस्य भाव: कर्म वा-जाड्यम् (ष्यञ्) । जडत्वम् (त्व:)। जडता (तल्) । (ब्राह्मणादि:) ब्राह्मणस्य भाव: कर्म वा-ब्राह्मण्यम् (ष्यञ्) । ब्राह्मणत्वम् (त्व:)। ब्राह्मणता (तल्) । माणवस्य भाव:-माणव्यम् (ष्यञ्) । माणवत्वम् (त्व:)। माणवता (तल) इत्यादिकम्।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
