________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
'हल्ङ्याब्भ्यो०' (६ ।१ ।६७ ) से 'सु' का लोप और 'नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य' (८/२/७ ) से 'न्' का लोप होता है। ऐसे ही- म्रदिमा ।
११८
(२) पार्थवम् । पृथु+ङस् +अण् । पार्थो+अ । पार्थव+सु । पार्थवम् ।
यहां षष्ठी-समर्थ' 'पृथु' शब्द से भाव अर्थ में तथा विकल्प पक्ष में 'इगन्ताच्च लघुपूर्वात्' (५1१1१३०) से 'अण्' प्रत्यय है। पूर्ववत् अंग को आदिवृद्धि तथा 'ओर्गुण:' (६।४।१४६) से अंग को गुण होता है। ऐसे ही - मार्दवम् ।
(३) पृथुत्वम्। यहां षष्ठी- समर्थ 'पृथु' शब्द से भाव अर्थ में तथा विकल्प पक्ष में 'तस्य भावस्त्वतलौँ' (५1१ ।११८) से 'त्व' प्रत्यय है। ऐसे ही - मृदुत्वम् ।
(४) पृथुता। यहां षष्ठी - समर्थ 'पृथु' शब्द से भाव अर्थ में पूर्ववत् 'तल्' प्रत्यय है। ऐसे ही मृदुता ।
ष्यञ्+इमनिच्+त्व+तल्
(५) वर्णदृढादिभ्यः ष्यञ् च । १२२ ।
प०वि० - वर्ण - दृढादिभ्यः ५ । ३ ष्यञ् १ ।१ च अव्ययपदम् । स०-दृढ आदिर्येषां ते दृढादय:, वर्णश्च दृढादयश्च ते वर्णदृढादयः, तेभ्य:-वर्णदृढादिभ्यः (बहुव्रीहिगर्भित इतरेतरयोगद्वन्द्वः) ।
अनु० - तस्य भावः, त्वतलौ इमनिच् इति चानुवर्तते । अन्वयः-तस्य वर्णदृढादिभ्यो भावः ष्यञ्, इमनिच्, त्वतलौ च। अर्थः-तस्य इति षष्ठीसमर्थेभ्यो वर्णविशेषवाचिभ्यो दृढादिभ्यश्च प्रातिपदिकेभ्यो भाव इत्यस्मिन्नर्थे ष्यञ् इमनिच् त्वतलौ च प्रत्यया भवन्ति । त्वतलौ प्रत्ययौ तु सर्वत्र भवत एव ।
उदा०-(वर्ण:) शुक्लस्य भावः - शौकल्यम् ( ष्यञ् ) । शुक्तिमा (इमनिच्)। शुक्लत्वम् (त्व: ) । शुक्लता (तल्) । कृष्णस्य भावः-कार्ण्यम् (ष्यञ्) । कृष्णिमा ( इमनिच्) । कृष्णत्वम् (त्व:) कृष्णता (तल्) । (दृढादि: ) दृढस्य भावः- दाढ्यम् (ष्यञ् ) । द्रढिमा ( इमनिच्) । दृढत्वम् (त्व: ) । दृढता ( तल् ) इत्यादिकम् ।
दृढ। परिवृढ। भृश। कृश । चक्र । आम्र । लवण । ताम्र। अम्ल। शीत। उष्ण। जड। बधिर । पण्डित । मधुर । मूर्ख । मूक। वेर्यातलाभमतिमन:शारदानाम्। समो मतिमनसोर्जवने । इति दृढादयः । ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
