________________
इमनिच्-विकल्पः
पञ्चमाध्यायस्य प्रथमः पादः
(४) पृथ्वादिभ्य इमनिज् वा । १२१ ।
प०वि० - पृथु - आदिभ्य ५ । ३ इमनिच् १ ।१ वा अव्ययपदम् ।
स०-पृथु आदिर्येषां ते 'पृथ्वादय:, तेभ्यः-पृथ्वादिभ्यः (बहुव्रीहि: ) । अनु०-तस्य, भाव इति चानुवर्तते ।
अन्वयः - तस्य पृथ्वादिभ्यो भावो वा इमनिच् ।
११७
अर्थः-तस्य इति षष्ठीसमर्थेभ्यः पृथ्वादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्यो भाव इत्यस्मिन्नर्थे विकल्पेन इमनिच् प्रत्ययो भवति, पक्षे च यथाप्राप्तं त्वतलौ च प्रत्यया भवन्ति
1
उदा० - पृथुनो भाव:- प्रथिमा ( इमनिच्) । पार्थवम् (अण्) । पृथुत्वम् (त्व: ) । पृथुता ( तल् ) । मृदुनो भावः - म्रदिमा ( इमनिच्) । मार्दवम् (अण्) । मृदुत्वम् (त्व: ) । मृदुता ( तल् ) इत्यादिकम् ।
पृथु। मृदु। महत्। पटु। तनु । लघु। बहु। साधु । वेणु। आसु । 1 बहुल। गुरु । दण्ड । ऊरु । खण्ड । चण्ड । बाल । अकिञ्चन । होड । पाक। वत्स। मन्द। स्वादु । ह्रस्व । दीर्घ । प्रिय । वृष । ऋजु । क्षिप्र । क्षु । क्षुद्र । इति पृथ्वादयः । ।
आर्यभाषाः अर्थ- (तस्य) षष्ठी - समर्थ ( पृथ्वादिभ्यः) पृथु आदि प्रातिपदिकों से (भावः) भाव अर्थ में (वा) विकल्प से (इमनिच्) प्रत्यय होता है और पक्ष में यथाप्राप्त त्व और तत् प्रत्यय होते हैं।
उदा० - पृथु का भाव प्रथिमा ( इमनिच्) । पार्थव (अण्) । पृथुत्व (त्व)। पृथुता (तल्) । मोटापन ।। मृदु का भाव म्रदिमा ( इमनिच्) । मार्दव (अण्) मृदुत्व (त्व) । मृदुता (तत्) कोमलता इत्यादि ।
सिद्धि-(१) प्रथिमा । पृथु+ङस् +इमनिच् । प्रथ्+इमन्। प्रथिमन्+सु । प्रथिमान्+सु प्रथिमान्+0 । प्रथिमा ।
Jain Education International
यहां षष्ठी - समर्थ 'पृथु' शब्द से भाव अर्थ में इस सूत्र से इमनिच् प्रत्यय हैं। 'तुरिष्ठेमेयस्सु' (६।४।१५४) की अनुवृत्ति में टे:' (६ । ४ 1944 ) से अंग के टि-भाग ( उ ) का लोप तथा र ऋतो हलादेर्लघोः' (६ । ४ । १६१) से अंग के 'ऋ' के स्थान में 'रफ' आदेश होता है। 'सौ च' (६।४।१३) से नकारान्त अंग की उपधा को दीर्घ,
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
