________________
१०८
F:
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
(६) समापनात् सपूर्वपदात् ।१११ ।
प०वि०-समापनात् ५।१ सपूर्वपदात् ५ । १ । स०-सह पूर्वपदेन इति सपूर्वपदः, तस्मात् सपूर्वपदात् ( बहुव्रीहि: ) । 'तेन सहेति तुल्ययोगे' ( ४ । २ । २८ ) इति बहुव्रीहि:, 'वोपसर्जनस्य' ( ६ । ३ । १२) इति सहस्य स्थाने स - आदेश: ।
प्रयोजनम् ।
अनु०-तत्, अस्य, प्रयोजनम्, छ इति चानुवर्तते । अन्वयः - तत् सपूर्वपदात् समापनाद् अस्य छः, अर्थः-तद् इति प्रथमासमर्थात् सपूर्वपदात् = विद्यमानपूर्वपदात् समापन - शब्दात् प्रातिपदिकाद् अस्येति षष्ठ्यर्थे छः प्रत्ययो भवति, यत् प्रथमासमर्थं प्रयोजनं चेत् तद् भवति ।
उदा०-छन्द: समापनं प्रयोजनमस्य - छन्द: समापनीयम् अग्निहोत्रम् । व्याकरणसमापनीयम् अग्निहोत्रम् ।
आर्यभाषाः अर्थ-(तत्) प्रथमा-समर्थ (सपूर्वपदात्) पूर्वपद से युक्त (समापन) समापन प्रातिपदिक से (अस्य) षष्ठी विभक्ति के अर्थ में (छः) छ प्रत्यय होता है (प्रयोजनम्) जो प्रथमा-समर्थ है यदि वह प्रयोजन है।
उदा०- छन्द: समापन= = वेद समाप्ति है प्रयोजन इसका यह - छन्द: समापनीय अग्निहोत्र (यज्ञ) । वेदाध्ययन की समाप्ति पर किया जानेवाला होम। व्याकरण- समापन = व्याकरणशास्त्र की समाप्ति है प्रयोजन इसका यह व्याकरणसमापनीय अग्निहोत्र । व्याकरणशास्त्र की समाप्ति पर किया जानेवाला होम ।
सिद्धि-छन्दःसमापनीयम् । छन्द: समापन+सु+छ। छन्द:समापन्+ईय। छन्द:समापनीय+सु । छन्दः समापनीयम् ।
यहां प्रथमा-समर्थ ‘छन्द: समापन' शब्द से अस्य (षष्ठी विभक्ति) अर्थ में तथा प्रयोजन अर्थ अभिधेय में इस सूत्र से 'छ' प्रत्यय है । 'आयनेय०' (७।१।२) से 'छ्' के स्थान में 'ईयू' आदेश तथा 'यस्येति च' (६ । ४ । १४८) से अंग के अकार का लोप होता है । ऐसे ही - व्याकरणसमापनीयम् ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
