________________
पञ्चमाध्यायस्य प्रथमः पादः
यत्
(२) कर्मवेषाद् यत्।६६। प०वि०-कर्म-वेषात् ५।१ यत् १।१।
स०-कर्म च वेषश्च एतयोः समाहार: कर्मवेषम्, कर्मवेषात् (समाहारद्वन्द्वः)।
अनु०-तेन, सम्पादिनि इति चानुवर्तते। अन्वय:-तेन कर्मवेषात् सम्पादिनि यत् ।
अर्थ:-तेन इति तृतीयासमर्थाभ्यां कर्मवषाभ्यां प्रातिपदिकाभ्यां सम्पादिनि इत्यस्मिन्नर्थे यत् प्रत्ययो भवति।
उदा०-(कर्म) कर्मणा सम्पद्यते-कर्मण्यः पुरुषः। विष:) वेषण सम्पद्यते-वेष्यो नटः।
आर्यभाषा: अर्थ-(तन) तृतीया-समर्थ (कर्मवषात्) कर्म, वेष प्रातिपदिकों से (सम्पादिनि) सम्पन्न उत्कृष्ट बननेवाला अर्थ में (यत्) यत् प्रत्यय होता है।
उदा०-(कर्म) शुभ कर्म से सम्पादी-उत्कृष्ट बननेवाला-कर्मण्य पुरुष। विष) सुन्दर वेष से सम्पादी-बढ़िया बननेवाला-वेष्य नट।
सिद्धि-कर्मण्य: । कर्मन्+टा+य। कर्मन्+य। कर्मण्य+सु। कर्मण्यः ।
यहां तृतीया-समर्थ कर्मन्’ शब्द से सम्पादी-अर्थ में इस सूत्र से यत्' प्रत्यय है। ये चाभावकर्मणोः' (६।४।१६८) से प्रकृतिभाव होता है अर्थात् नस्तद्धिते' (६।४।१४४) से प्राप्त अंग के टि-भाग (अन्) का लोप नहीं होता है। ऐसे ही वेष' शब्द से-वेष्यः ।
प्रभवति-अर्थप्रत्ययविधि: यथाविहितं प्रत्ययस्य (ठञ्)
(१) तस्मै प्रभवति सन्तापादिभ्यः।१००। प०वि०-तस्मै ४१ प्रभवति क्रियापदम्, सन्तापादिभ्य: ५।३ ।
स०-सन्ताप आदिर्येषां ते सन्तापादयः, तेभ्य:-सन्तापादिभ्यः (बहुव्रीहि:)।
। प्रभवति-समर्थो भवति। तस्मै' इत्यत्र 'नम:स्वस्तिस्वाहास्वधालंवषड्योगाच्च' (२।३ ।१६) इति अलमर्थे चतुर्थीविभक्तिर्वर्तते ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
