________________
पञ्चमाध्यायस्य प्रथमः पादः
६५
उदा० - मासे दीयते मासिकम् । मासे कार्यं मासिकम् । सांवत्सरिकम् ।
प्रावृषेण्यम् इत्यादिकम्।
आर्यभाषाः अर्थ - (तत्र) सप्तमी - समर्थ (कालात्) कालविशेषवाची प्रातिपदिक से (दीयते, कार्यम्) दीयते = दिया जाता है, कार्यम् = करने योग्य अर्थों में (च) भी (भववत्) भव-अर्थ के समान प्रत्यय होते हैं, अर्थात् 'तत्र भवः' अर्थ में कालविशेषवाची प्रातिपदिकों से दीयते और कार्यम् अर्थों में भी होते हैं ।
उदा० - एक मास में जो दिया जाता है वह मासिक । एक मास में जो करने योग्य है वह मासिक । संवत्सर में जो दिया जाता है / करने योग्य है वह - सांवत्सरिक । प्रावृट् (वर्षा ऋतु) में जो दिया जाता है/ करने योग्य है वह - प्रावृषेण्यः ।
सिद्धि - (१) मासिकम् । मास+ङि+ठञ् । मास्+इक । मासिक+सु । मासिकम् । यहां सप्तमी-समर्थ, कालविशेषवाची 'मास' शब्द से दीयते / कार्यम् अर्थ में इस सूत्र से भववत् प्रत्ययों का विधान किया गया है अत: यहां 'कालाट्ठञ्' (४ | ३ |११ ) से भववत् 'ठञ्' प्रत्यय है। ऐसे ही - सांवत्सरिकम् ।
(२) प्रावृषेण्यम् । यहां 'प्रावृट्' शब्द से 'प्रावृष एण्य:' ( ४ | ३ |१७) से भववत् 'एण्य' प्रत्यय है।
विशेषः भव-अर्थक प्रत्ययों का विशेष प्रवचन चतुर्थ अध्याय के तृतीय पाद में देख लेवें ।
अण्
।। इति कालाधिकारः । ।
(२) व्युष्टादिभ्योऽण् । ६६ ।
प०वि० - व्युटादिभ्यः ५ । ३ अण् १ । १ ।
सo - व्युष्ट आदिर्येषां ते व्युष्टादय:, तेभ्य:- व्युष्टादिभ्यः ( बहुव्रीहि: ) । अनु० -तत्र च दीयते, कार्यम् इति चानुवर्तते ।
अन्वयः - तत्र व्युष्टादिभ्यो दीयते कार्यं चाऽण् ।
अर्थ:-तत्र इति सप्तमीसमर्थेभ्यो व्युष्टादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्यो दीयते कार्यं चेत्येतयोरर्थयोरण प्रत्ययो भवति ।
Jain Education International
उदा०- ( दीयते) व्युष्टे दीयते - वैयुष्टम् । नित्यं दीयते-नैत्यम् । ( कार्यम्) व्युष्टे कार्यम् - वैयुष्टम् । नित्ये कार्यम् - नैत्यम् ।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
