Siddha Hemchandra Shabdanushasane Agyat kartuka Dhundika Part 05

SR No.: 003295
Original Sutra Author: N/A
Author: Vimalkirtivijay
Publisher: Kalikal Sarvagya Shri Hemchandracharya Navam Janmashatabdi Smruti Sanskar Shikshannidhi Ahmedabad
Publication Year: 2012
Total Pages: 400
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 17 MB

Page 319

३०२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[प्रत्ययाः] प्रत्यय प्रथमा जस् ।
धातुशब्देन धात्वर्थ उच्यते ।
[विश्वदृश्वाऽस्य पुत्रो भविता] विश्व 'दृशं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । विश्वं दृष्टवान् । 'दृशः क्वनिप्' (५११६६) क्वनिप्प्र० → वन् । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८४) दीर्घः । 'दीर्घड्याब्'० (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
'भू सत्तायाम्' (१) भू । श्वस्तनी ता । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो'० (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[भावि कत्यमासीत् ] भू । भविष्यतीत्येवंशीलं = भावि । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र० → इन् । मनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । करिष्यतीति कृत्यम् । 'कृ-वृषि-मृजिशंसि-गुहि-दुहि-जपो वा । (५।१।४२) क्यप्प्र० → य । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४|४|११३) तोऽन्तः । सि-अम् ।
'असक् भवे (भुवि)' (११०२) अस् । ‘ह्यस्तनी दिव् । 'सः सिजस्तेदि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । 'एत्यस्तेवृद्धिः' (४।४।३०) वृ० आ ।
विश्वदृश्वेति भूतकालः प्रत्ययो भवितेति भविष्यत्कालेन प्रत्ययेन संबध्यमानः साधुर्भवति । बहुवचनादधात्वधिकारविहिता अपि प्रत्ययास्तद्धिता धातुसंबन्धे सति कालभेदे साधवो भवन्ति -
[गोमानासीत ] गो । गोरस्यास्ति = गोमान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७२।१) मतुप्र० → मत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४/७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घड्याब'० (१।४।४५) सिलुक । 'पदस्य' (२।१६८९) तलुक् । 'आसीत्' पूर्ववत् साध्यः ।।
[गोमान् भविता] गो । गौरस्यास्ति = गोमान् । शेषं पूर्ववत् । 'भविता' पूर्ववत् साध्या । अस्तिविवक्षायां हि मतुरुक्तः, स कालान्तरे न स्यादिति ॥छ।।
भृशा-ऽऽभीक्ष्ण्ये हि-स्वौ यथाविधि, त-ध्वमौ च तद्युष्मदि ॥ ५।४।४२ ॥ [ भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये ] भृशश्च आभीक्ष्ण्यश्च = भृशाऽऽभीक्ष्ण्यम्, तस्मिन् । [हिस्वौ] हिश्च स्वश्च = हिस्वौ । [यधाविधि] विधिरनतिक्रमेण = यथाविधि । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (३।२।६) सिलुप् । [तध्वमौ ] तश्च ध्वम् च = तध्वमौ । [च] च प्रथमा सि । [ तद्युष्मदि ] तश्च ध्वम् च = तध्वमौ, तयोः = तध्वमोः, तध्वमोः संबन्धी बहुत्वविशिष्टो युष्मद् = तयुष्मद्, तस्मिन् ।
गुणक्रियाणामधिश्रयणादीनां क्रियान्तरैरव्यवहितानां साकल्यं फलातिरेको वा भृशत्वम् । प्रधानक्रियाया विक्लेदादेः क्रियान्तरैरव्यवहितायाः पौनःपुण्य(न्य)माभीक्ष्ण्यम् ।
यथाविधि धातोः संबन्धे - यत एव धातोर्यस्मिन्नेव कारके हि-स्वौ विधीयेते तस्यैव धातोस्तत्कारकविशिष्टस्यैव संबन्धेऽनुप्रयोगरूपे सति, तथा त-ध्वमौ हि-स्वसाहचर्यात् पञ्चम्या एव संबन्धिनौ, तयोः त-ध्वमौ(मोः) संबन्धी