________________
३१२
नीतिवाक्यामृत
अथ मानुषस्य कर्मणः स्वरूपमाह - मानुषं नयानयौ ॥ ४॥
टीका — यत्पुनः पुरुषो नयेनानयेन वर्तते तन्मानुषं ऐहिकं कर्म पुरुषकारलक्षणं तत्र पौरुपेण भवतीत्यर्थः । तथा च गर्ग:
नयो वाप्यनयो वापि पौरुषेण प्रजायते । तस्मान्नयः प्रकर्तव्यो नानयश्च विपश्चिता ॥ १ ॥ अथ दैवस्य मानुषस्य च कर्मणः स्वरूपमाहदैवं मानुषं च कर्म लोकं यापयति ।। ५ ।।
टीका - यापयति नियोजयति । कं ? कर्मतापन्नं लोकं । किं तत् ? कर्म । किंविशिष्टं ? दैवं मानुषं च द्वाभ्यां संयोगेन पुरुषस्य सिद्धिर्भवति न चैकेन । तथा च गुरु:
यथा नैकेन हस्तेन ताला संजायते नृणाम् । तथा न जायते सिद्धिरेकेनैव च कर्मणा ॥ १ ॥ अथ देवस्य कर्मणः स्वरूपमाह
तच्चिन्त्यमचिन्त्यं वा दैवं ॥ ६ ॥
टीका -- तद्दैवं कर्म पुरुषेण चिन्तनीयं किं वा सानुकूलं किंवा मम सर्वाणि कर्माणि सिद्धि यान्ति किं वा न यान्तीति ततः कर्मारम्भः कार्यः । अथवा चिन्त्यं दैवं पृष्टितः कृत्त्वा पौरुषं कार्य कदाचित्सिद्ध्यतीति । तथा च वल्लभदेव:
उद्योगिनं पुरुषसिंहमुपैति लक्ष्मीदैवं हि दैवमिति का पुरुषा वदन्ति ।
दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या
यत्ने कृते यदि न सिद्ध्यति कोऽत्र दोषः ॥ १ ॥
अथ दैवायत्तस्य सम्बन्धस्य स्वरूपमाहअचिन्तितोपस्थितोऽर्थसम्बन्धो दैवायत्तः ॥ ७॥
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
