Page Text
________________
४०
श्रीमद्रराजचन्द्रजैनशास्त्रमालायाम् ।
व्यपदिश्यते तदवधृतकालदेवमनुष्यत्वपर्यायनिवर्तकस्य देवमनुष्यगतिनाम्नस्तन्मात्रत्वादविरुद्धं । यथा हि महतो वेणुदण्डस्यैकस्य क्रमवृत्तीन्यनेकानि पर्वाण्यात्मीयात्मीयप्रमाणावच्छिन्नत्वात् पञ्चन्तिरमगच्छन्ति स्वस्थानेषु भावभाजि परस्थानेष्वभावभाञ्जि भवन्ति । वेणुदण्डस्तु सर्वेष्वपि पर्वस्थानेषु भावभागपि पर्वान्तरसंबन्धेन पर्व्वान्तरसंबन्धाभावात्
Tantra । तथा निरवधित्रिकालावस्थायिनो जीवद्रव्यस्यैकस्य क्रमवृत्तयोऽनेके मनुष्यत्वादिपर्याया आत्मीयात्मीयप्रमाणावच्छिन्नत्वात् पर्य्यायान्तरमगच्छन्तः स्वस्थानेषु भोवभाजः परस्थानेष्ंभावभाजो भवन्ति । जीवद्रव्यं तु सर्वपर्य्यायस्थानेषु भावभागपि पर्यायान्तरसंबंधेन पय्र्यायान्तरसंबन्धाभावादभावभाग्भवति ।। १९ ।।
व्याख्यानेन यद्यपि पर्यायार्थिकनयेन नरनारकादिरूपेणोत्पादविनाशत्वं घटते तथापि द्रव्यार्थिनयेन सतो विद्यमानस्य विनाशो नास्त्यसतश्चाविद्यमानस्य नास्त्युत्पाद: । कस्य । भावस्य जीवपदार्थस्य । ननु यद्युत्पाव्ययौ न भवतस्तर्हि पल्यत्रयपरिमाणं भोगभूमौ स्थित्वा पश्चात् म्रियते, यत् त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि देवलोके नारकलोके तिष्ठति पश्चान्प्रियत इत्यादि व्याख्यानं कथं घटते । तावदियो जीवाणं देवो मणुसोत्ति गदिणामो तावत्पल्यत्रयादिरूपं परिमाणं जीवानां कथ्यते देवो मनुष्य इति योऽसौ गतिनामकर्मोदयजनितपर्यायस्तस्य तत्परिमाणं न च जीवद्रव्यस्येति वेणुदण्डवन्नास्ति विरोधः । तथाहि - - यथा महतो वेणुदण्डस्यानेकानि पर्वाणि स्वस्थानेषु भावभाञ्जि विद्यमानानि भवन्ति परपर्वस्थानेष्वभावभाञ्जयविद्यमानानि भवन्ति वंशदण्डस्तु सर्वपर्व स्थानेष्वन्वयरूपेण विद्यमानोपि प्रथमपर्वरूपेण द्वितीयपर्वे नास्तीत्यविद्यमानोपि भण्यते, तथा वेणुदण्डस्थानीयजीवे नरनारकादिरूपाः पर्वस्थानीया अनेकपर्यायाः स्वकीयायुः कर्मोदयकाले विद्यमाना भवन्ति परकीयपर्यायकाले चाविद्यमाना भवन्ति जीवश्चान्वयरूपेण सर्वपर्वस्थानीय सर्वभाविक अविनाशी स्वभावका [विनाश: ] नाश [ न अस्ति नहीं है । [ असतः जीवस्य ] जो स्वाभाविक जीवभाव नहीं है उसका [ उत्पादः ] उपजना [ " नास्ति" ] नहीं है [ तावत् ] प्रथम ही यह जीवका स्वरूप जानना । और | जीवानां जीवोंका [ देवः मनुष्य इति ] देव है, मनुष्य है, इत्यादि कथन है सो [ गतिनामः ] गतिनामवाले नामकर्मकी विपाक अवस्थासे उत्पन्न हुआ कर्मजनित भाव है । भावार्थ- जीव द्रव्यका कथन दो प्रकार है । एक तो उत्पादव्ययकी मुख्यता लिये हुये, दूसरा ध्रौव्यभावकी मुख्यता लिये हुये । इन दोनों कथनों में जब धौव्यभावी मुख्यताकर कथन किया जाय, तब इस ही प्रकार कहा जीवद्रव्य मरता है, सो ही उपजता है, और जो उपजता है, वही मरता है । पर्यायोंकी परंपरा में यद्यपि अविनाशी वस्तुके कथनका प्रयोजन नहीं है, तथापि व्यवहार
जाता है कि जो
१ कथ्यते. २ आयुः प्रमाणम् ३ उत्पादव्ययमात्रत्वात्. ४ स्वकीयप्रमाणपरिच्छेद्यात् ५ उत्पत्तिभोक्तारः. ६ विनाशभाजः भवन्ति ७ देवलक्षणोत्तरपर्य्यायसंबन्धेन ८ मनुष्य लक्षणपूर्वपय्य यिसंबन्धाभावात् ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002941 |
| Book Title | Panchastikaya |
| Original Sutra Author | Kundkundacharya |
| Author | |
| Publisher | Shrimad Rajchandra Ashram |
| Publication Year | 1969 |
| Total Pages | 294 |
| Language | Sanskrit, Hindi |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |