Page Text
________________
श्रीमद्रराजचन्द्रजैनशास्त्रमालायाम् ।
वस्तुनो' विशेषा हि व्यतिरेकिणः पर्य्याया गुणास्तु त एवान्वयिनैः । तत एकेन पर्यायेण प्रलीयमानस्यान्येनोपजायमानस्यान्वयिना गुणेन धौव्यं बिभ्राणस्यैकस्याऽपि वस्तुनः समुच्छेदोत्पादधौन्यलक्षणमस्तित्वमुपपद्यत एव । गुणपर्यायैः सह सर्वथान्यत्वे त्वन्यो विनश्यत्यन्यः प्रादुर्भवत्यन्यो ध्रुवत्वमालम्बत इति सर्वं विप्लेवते । ततः साध्वस्तित्वसंभवप्रकारकथनं । कायत्वसंभवप्रकारस्त्वयमुपदिश्यते । अवर्यविनो हि जीवपुद्गलधम्र्म्माऽधर्माऽऽकाशपदार्थास्तेषामवयवा अपि प्रदेशाख्याः परस्परव्र्व्यतिरेकित्वात्पर्याय उच्यन्ते । तेषां तैः "
१४
1
स कः । स्वभावः सत्ता अस्तित्वं तन्मयत्वं स्वरूपमिति यावत् । कैः सह । गुणपर्यायैः । कथंभूतैः । विचित्रैर्नानाप्रकारैस्ते अस्ति भवन्ति इत्यनेन पंचानामस्तित्वमुक्तमिति । वार्तिकं तथा - अन्वयिनो गुणाः व्यतिरेकिणः पर्यायाः, अथवा सहभुवो गुणाः क्रमवर्तिनः पर्यायास्ते च द्रव्यात्सकाशात् संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेन भिन्नाः प्रदेशरूपेण सत्तारूपेण वा चाभिन्नाः । पुनरपि कथंभूताः । विचित्रा नानाप्रकाराः । केन कृत्वा । स्वेन स्वभावविभावरूपेणार्थव्यंजनपर्यायरूपेण वा । जीवस्य तावत्कथ्यन्ते । केवलज्ञानादयः स्वभावगुणा मतिज्ञानादयो विभावगुणाः सिद्धरूपः स्वभावपर्यायः नरनारकादिरूपा विभाव पर्यायाः । पुद्गलस्य कथ्यन्ते । शुद्धप रमाणौ वर्णादयः स्वभावगुणाः द्वयणुकादिस्कन्दे वर्णादयो विभावगुणाः शुद्धपरमाणुरूपेणावस्तिकाय [ अस्तिकायाः ] अस्तिकायवाले [ भवन्ति ] हैं। कैसे हैं वे पंचास्तिकाय ? [ यैः ] जिनके द्वारा [ त्रैलोक्यं ] तीन लोक [ निष्पक्षं ] उत्पन्न हुये हैं [ भावार्थ ] – इन पंचास्तिकायों को नाना प्रकारके गुणपर्यायके स्वरूपसे भेद नहीं है, एकता है । पदार्थोंमें अनेक अवस्थारूप जो परिणमन है, वे पर्यायें कहलाती हैं । और जो पदार्थ में सदा अविनाशी साथ रहते हैं, वे गुण कहे जाते हैं । इस कारण एक वस्तु एक पर्यायकर उपजती है, और एक पर्यायकर नष्ट होती है और गुणोंकर ator है । यह उत्पादव्ययधौव्यरूप वस्तु का अस्तित्वस्वरूप जानना । और जो गुणपर्यायोंसे सर्वथा प्रकार वस्तुकी पृथकता ही दिखाई जाय तो अन्य ही विनशै, और अन्य ही उपजे और अन्य ही ध्रुव रहे। इस प्रकार होनेसे वस्तुका अभाव हो जाता है। इस कारण कथंचित् साधनिका मात्र भेद है. स्वरूपसे तो अभेद ही है । इस प्रकार पंचास्तिकायका अस्तित्व है । इन पाँचों द्रव्योंको कायत्व कैसे है सो कहते हैं- कि, जीव, पुद्गल, धर्म, अधर्म और आकाश, ये पांच पदार्थ अंशरूप अनेक प्रदेशोंको लिए हुये
१ वस्तुनः द्रव्यस्य. २ केवलज्ञानावयो गुणाः ३ एकस्यापि वस्तुनो भूतभाविभवत्पर्यायभेदेषु वर्तमानस्य यदनुगत प्रत्ययोत्पादकं सोऽन्वयः स एषामिति ते अन्वयिनः ४ भिन्नत्वे ५ विनश्यति. ६ प्रदेशाख्या अवयवाः विद्यन्ते येषां ते अवयविनः ७ तेषां जीवादिपदार्थानां त्रिभुवनाकारपरिणतानां । सावयवत्वात् सः प्रदेशाख्यः ८ अन्योन्यभिन्नत्वात् भिन्नत्वात् पृथग्भावाद्वा. ९ अस्तिकायानां १० तैः पर्यायः ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002941 |
| Book Title | Panchastikaya |
| Original Sutra Author | Kundkundacharya |
| Author | |
| Publisher | Shrimad Rajchandra Ashram |
| Publication Year | 1969 |
| Total Pages | 294 |
| Language | Sanskrit, Hindi |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |