Page Text
________________
पनास्तिकायः ।
धत्वम् । अणवश्च महान्तश्च व्यक्तिशक्तिरूपाभ्यामिति परमाणूनामेकप्रदेशात्मकत्वेऽपि तत्सिद्धिः । व्यक्त्यपेक्षया शक्तयपेक्षया च प्रदेशप्रचयात्मकस्य महत्वस्याभावात्काला - णूनामस्तित्वनियतत्वेऽप्यकायत्वमनेनैव साधितम् । अतएव तेषामस्तिकाय प्रकरणे सतामप्यनुपादानमिति ||४||
अत्र पञ्चास्तिकायानामस्तित्वसंभवप्रकार : कायत्वसंभवप्रकारचोक्तःजेसिं अस्थिसहाओ गुणेहिं सह पज्जएहिं विविहेहिं । ते होंति अस्थिकाया णिप्पण्ण जेहिं तइलुकं ॥५॥
येषामस्तिस्वभावः गुणैः सह पर्यायैर्विविधैः ।
ते भवन्त्यस्तिकायाः निष्पन्नं यैखैलोक्यम् ||५||
1
अस्ति ह्यस्तिकायानां गुणैः पर्योयैश्च विविधैः सह स्वभावो आत्मभावोऽर्नन्यत्वम् । कथं कायत्वमिति चेत् । स्कन्दानां कारणभूतायाः स्निग्धरूक्षत्वशक्तेः सद्भावादुपचारेण कायत्वं भवति काrाणूनां पुनर्बन्धकारणभूतायाः स्निग्धरूक्षत्वशक्तेरभावादुपचारेणापि कायत्वं नास्ति । शक्त्यभावोपि कस्मात् ? अमूर्तत्वादिति पंचास्तिकायानां विशेषसंज्ञा अस्तित्वं कायत्वं चोक्तं । अत्र गाथासूत्रे ऽनन्तज्ञानादिरूपः शुद्धजीवास्तिकाय एवोपादेय इति भावार्थः ॥ ४ ॥ अथ पूर्वोक्तमस्तित्वं कायत्वं च केन प्रकारेण संभवतीति प्रज्ञापयतिः - जेसिं अस्थिसहाओ गुणेहिं सह पजयेहिं विविहेहिं ते होंति अस्थि येषां पंचास्तिकायानामस्तित्वं विद्यते । प्रदेशी हैं । भावार्थ — ये जो पहिले पांच द्रव्य अस्तित्वरूप कहे वे कायवन्त भी हैं, क्योंकि ये सबही अनेक प्रदेशी हैं । एक जीवद्रव्य, धर्म, और अधर्मद्रव्य ये तीनों ही असंख्यात प्रदेशी हैं। आकाश अनन्त प्रदेशी है । बहुप्रवेशी को काय कहा गया है । इस कारण ये ४ द्रव्य तो अखण्ड कायवंत हैं । पुद्गलद्रव्य यद्यपि परमाणुरूप एकप्रदेशी है, तथापि मिलन शक्ति है, इस कारण काय कहा जाता है । द्वयणुक स्कन्धसे लेकर अनंत परमाणुस्कंध पर्यंत व्यक्तिरूप पुद्गल कायवंत कहा जाता है, इस कारण पुद्गलसहित ये पांचों ही अस्तिकाय जानना । कालद्रव्य ( कालाणु ) एकप्रदेशी है, शक्तिव्यक्तिकी अपेक्षासे कालाणुओं में मिलन शक्ति नहीं है, इस कारण कालद्रव्य कायवंत नहीं है ॥ ४ ॥ आगे पंचास्तिकाय के अस्तित्वका स्वरूप दिखाते हैं, और काय किसप्रकार से है सो भी दिखाया जाता है; - [ येषां ] जिन पंचास्तिकायका [ विविधैः ] नाना प्रकार के [ गुणैः ] सहभूतगुण और [ पर्यायः ] व्यतिरेकरूप अनेक पर्यायोंकर [ सह ] सहित [ अस्तिस्वभावः ] अस्तित्वस्वभाव है [ ते ] वे ही पंचा
१३
१ कायत्वसिद्धिः २ कालाणून पुनर्बंन्धकारणभूतायाः स्निग्वरूक्षत्वशक्तः सदभावादुपचारेण कायत्वं नास्ति. ३ कालाणूनां. ४ विद्यमानानाम् ५ अथ पूर्वोक्तमस्तित्वं केन प्रकारेण संभवतीति प्रतिज्ञापयति. ६ सहभुवो गुणाः ७ व्यतिरेकिणः पर्यायः - अभिन्नत्वं.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002941 |
| Book Title | Panchastikaya |
| Original Sutra Author | Kundkundacharya |
| Author | |
| Publisher | Shrimad Rajchandra Ashram |
| Publication Year | 1969 |
| Total Pages | 294 |
| Language | Sanskrit, Hindi |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |