Page Text
________________
पश्चास्तिकायः ।
काल इति च व्यपदेशः सद्भावप्ररूपको भवति नित्यः ।
उत्पन्नप्रध्वंस्यपरो दीर्घातरस्थायी ॥ १०१ ॥ यो हि द्रव्यविशेषः 'अयं कालः, अयं कालः,' इति सदा व्यपदिश्यते स खलु स्वस्य सद्भावमावेदयन् भवति नित्यः । यस्तु पुनरुत्पन्नमात्र एव प्रध्वंस्यते स खलु तस्यैव द्रव्यवि. शेषम्य समयाख्यः पर्याय इति । स तूत्संगितक्षणभङ्गोऽप्युपदर्शितस्वसंतानो नयबलाद्दीतिरस्थाय्युपगीयमानो न दुष्यति । ततो न खल्वावलिकापल्योपमसागरोपमादिव्यवहारो विप्रतिषिध्यते । तदत्र निश्चयकालो नित्यः द्रव्यरूपत्वात् । व्यवहारकालः क्षणिकः पायरूपत्वादिति ॥ १०१ ॥ किं करोति ? सम्भावपरूवगो हवदि काल इत्यझरद्वयेन वाचकभूतेन स्वकीयवाच्यं परमार्थकालसद्भावं निरूपयति । क इव किं निरूपयति ? सिंहशब्द इव सिंहस्वरूपं सर्वज्ञशब्द इव सर्वज्ञस्वरूपामति । एवं स्वकीयस्वरूपं निरूपयन् कथंमूतो भवति ? णिचा यद्यपि कार द्वयरूपेण नित्यो न भवति तथापि कालशब्देन वाच्यं यद्व्यकालस्वरूपं तेन नित्यो भवतीति निश्चयकालो ज्ञातव्यः, अवरो अपरो व्यवहारकालः । स च किंरूपः ? उप्पण्णप्पद्धंसी यद्यपि वर्तमानसमयापेक्षयोत्पन्नप्रध्वंसी भवति तथापि पूर्वापरसमयसंतानापेश्या व्यवहारनयेन दीहंतरद्वाई आवलिकापल्योपमसागरोपमादिरूपेण दीर्घातरस्थायी च घटते, नास्ति दोषः । एवं नित्यक्षणिकरूपेण निश्चयव्यवहारकालो ज्ञातव्यः । अथवा प्रकारांतरेण निश्चगव्यवहारकालस्वरूपं कथ्यते । तथाहि-अनाद्यनिधनः समयादिकल्पनाभेदरहितः कालाणुद्रश्यरूपेण व्यवस्थितो वर्णादिमूर्तिरहितो निश्चयकालः, तस्यैव पर्यायभूतः सादिसनिधनः समयनिमिषघटिकादि[च ] और [ काल इति ] काल ऐसा जो [व्यपदेशः ] नाम है सो निश्चयकाल [नित्यः ] अविनाशी है । भावार्थ-जैसे 'सिंह' शब्द दो अक्षरका है, वह सिंह नामक पदार्थको दिखाने वाला है। जब कोई सिंह शब्द कहे तब ही सिंहका ज्ञान होता है, उसी प्रकार 'काल' इन दो अक्षरोंके कहनेसे नित्य कालपदार्थ जाना जाता है। जिस प्रकार अन्य जीवादि द्रव्य हैं उसी प्रकार एक कालद्रव्य भी निश्चयनयसे है । [अपरः] दूसरा समयरूप व्यवहारकाल । उत्पन्नप्रध्वंसी ] उपजता और विनशता है । तथा वह [दी(तरस्थायो ] समयोंकी परंपरासे बहुत स्थिरतारूप भी कहा जाता है। भावार्थव्यवहारकाल सबसे सूक्ष्म 'समय' नाम वाला है, जो उपजता भी है विनशता भी है और निश्चय कालका पर्याय है । पर्याय उत्पादव्ययरूप सिद्धांतमें कहा गया है । उस समयको अतीत अनागत वर्तमानरूप परंपरा ली जाय तो आवली पल्योपम सागरोपम इत्यादि
१ स्वकीयस्य. २ अस्तित्वम्. ३ कथयन्सन्नित्यो भवति । अत्र दृष्टांतः। यथा-यो हि अक्षरद्वयवाच्यो सिंहशब्दः स स्वस्य सिंहनाम्न: तिरश्चो सद्भावमस्तित्वमावेदयन् निल्यो भवति. ४ व्यवहारकाल:. ५ समयावलिपल्यादिसंतानः, वा क्रमेण समयोत्तरसंतानः ।
२१ पश्चा.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002941 |
| Book Title | Panchastikaya |
| Original Sutra Author | Kundkundacharya |
| Author | |
| Publisher | Shrimad Rajchandra Ashram |
| Publication Year | 1969 |
| Total Pages | 294 |
| Language | Sanskrit, Hindi |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |