Page Text
________________
पञ्चास्तिकायः ।
१४९ मता पदार्थानां गतिस्थिती भवत इति चेत्, सर्वे हि गतिस्थितिमतः पदार्थाः स्वपरिणामैरेव निश्चयेन गतिस्थिती कुर्वतीति ॥ ८९ ॥ इति धर्माधर्मद्रव्यास्तिकायव्याख्यानं समाप्तम् । अथाकाशद्रव्यास्तिकायव्याख्यानम् । आकाशस्वरूपाख्यानमेतत् ;
सम्वेसि जीवाणं सेसाणं तह य पुग्गलाणं च । ज देदि विवरमखिलं तं लोए हवदि आयासं ॥९०॥
सर्वेषां जीवानां शेषाणां तथैव पुद्गलानां च ।
यहदाति विवरमखिलं तल्लोके भवत्याकाशं ॥ ९०॥ स्थिती इति चेत् ? ते निश्चयेन स्वकीयपरिणामैरेव गति स्थितिं च कुर्वतीति । अत्र सूत्रे निर्विकारचिदानंदैकस्वभावादुपादेयभूताद शुद्धात्मतत्वाद्भिन्नत्वाद्धयतत्त्वमित्यभिप्रायः ॥ ८९ ॥ एवं धर्माधर्मोभयव्यवस्थापनमुख्यत्वेन तृतीयस्थले गाथात्रयं गतं । इति गाथासप्तकपर्यतं स्थलत्रयेण पंचास्तिकायषड्द्रव्यप्रतिपादकप्रथममहाधिकारमध्ये धर्माधर्मव्याख्यानरूपेण षष्ठांतराधिकारः समाप्तः । अथानंतरं शुद्धबुद्धै कस्वभावानिश्चयमोक्षकारणभूतात्सर्वप्रकारोपादेयरूपात् शुद्धजीवास्तिकायात्सकाशाद्भिन्न आकाशास्तिकायः सप्तगाथापर्यतं कथ्यते । तत्र गाथासप्तकमध्ये प्रथमतस्तावल्लोकालोकाकाशद्वयस्वरूपकथनमुख्यत्वेन “सव्वेसिं जीवाणं" इत्यादि गाथाद्वयं । अथ आकाशमेव गतिस्थितिद्वयं करिष्यति धर्माधर्माभ्यां किं प्रयोजनमिति पूर्वपक्षनिराकरणमुख्यत्वेन "आगासं अवगास" इत्यादि पाठक्रमेण गाथाचतुष्टयं । तदनंतरं धर्माधर्मलोकाकाशानामेकक्षेत्रावगाहत्वात्समानपरिमाणत्वाचासद्भूतव्यवहारेणैकत्वं भिन्नलक्षणत्वान्निश्चयेन पृथक्त्वमिति प्रतिपादनमुख्यत्वेन “धम्माधम्मागासा" इत्यादि सूत्रमेकं । एवं सप्तगाथाभिः स्थलत्रयेणाकाशास्तिकाबव्याख्याने समुदायपातनिका । तद्यथा । आकाशस्वरूपं कथयति;- सव्वेसि जीवाणं सर्वेषां जीवानां सेसाणं तह य शेषाणां तथैव च धर्माधर्मकालानां पोग्गलाणं च पुद्गलानां च जं देदि यत्कर्तृ ददाति । किं ? विवरं विवरं छिद्रं अवकाशमवगाहं अखिलं समस्तं तं तत्पूर्वोक्तं लोगे लोकविषये हवदि आगासं आकाशं भवति । अत्राह शिवकुमारमहाराजनामा [ कुर्वन्ति ] करते हैं । इसलिये यह बात सिद्ध हुई कि धर्म अधर्म द्रव्य मुख्य कारण नहीं हैं। व्यवहार नयकी अपेक्षासे उदासीन अवस्थासे निमित्तकारण हैं। निश्चय करसे जीव-पुद्गलोंकी गति-स्थितिमें उपादानकारण अपने ही परिणाम हैं ॥ ८९ ॥ यहां धर्म अधर्मास्तिकायका व्याख्यान पूर्ण हुआ। आगे आकाशद्रव्यास्तिकायका व्याख्यान किया जाता है;-[ सर्वेषां ] समस्त [ जीवानां | जीवोंको [ तथैव ] वैसेही [ शेषाणां । धर्म अधर्म काल इन तीन द्रव्योंको [च ] और [ पुद्गलानां ] पुद्गलोंको [ यत् ] जो । अखिलं ] समस्त [ विवरं ] जगहको [ ददाति ] देता है [ तत् ] वह द्रव्य [ लोके ] इस लोकमें [ आकाशं ] आकाशद्रव्य
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002941 |
| Book Title | Panchastikaya |
| Original Sutra Author | Kundkundacharya |
| Author | |
| Publisher | Shrimad Rajchandra Ashram |
| Publication Year | 1969 |
| Total Pages | 294 |
| Language | Sanskrit, Hindi |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |